تابناک فارس به نقل از فارس: فرونشست یکی از مخاطرات اصلی ناشی از استفاده بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی است که طی سالیان اخیر به موضوعی جدی و چالشی برای آینده استان فارس تبدیل شده است،بطوریکه برخی از نقاط فارس در رتبه نخست فرونشست های کشور قرار دارد، رتبه ای که زنگ خطری برای آینده دشتهای فارس و خصوصاً مناطق مسکونی مجاور با این پدیده طبیعی است.
با وجود اینکه فرونشست زمین در دشت های فارس، این استان را تهدید میکند اما برنامه ای که بتواند با قدرت جلوی پیش روی این فرونشست ها را بگیرد، وجود ندارد.
این پدیده در فارس همچون سرطانی بدخیم تا آنجا که توانسته ریشه در دشت های فارس دوانده و حالا علایم ویران گر خود را بیش از پیش به نمایش گذاشته است.
به نظر می‌رسد، برای مقابله با بحران فرونشست ها و اجرای ساختارهای پیشگیرانه، تا کنون متولی مشخصی تعیین نشده است، در حالیکه این موضوع بر ضرورت ساز و کارهای اساسی با قید فوریت نیاز دارد.
سرطان زمین
به عقیده کارشناسان علوم زمین شناسی پدیده فرونشست ، یک بیماری حاد با نام «سرطان زمین» است، بیماری لاعلاجی که تا کنون ۱۸ استان کشور با گستره جمعیتی نزدیک به ۲۰ میلیون نفر را در تیررس خطرات بلعیده شدن قرار داده است.
شوربختانه وجود ۵ نقطه بحرانی در دشت های فارس که در جدال با فرونشست های عمیق و فوق بحرانی زمین قرار گرفته، هم نتوانسته است تحرکی اساسی برای تدوین و اجرای یک برنامه پیشگیرانه در این استان ایجاد کند.
کلاف سر در گم فرونشست ها به قدری پیچیده است که تقریباً چهار سال پیش یعنی بهمن ماه سال ۹۸ پای نماینده وزارت نیرو را به این موضوع باز کرد و از شورای عالی امنیت ملی درخواست کرد تا برای مدیریت بحران فرونشست ها و پیگیری اجرای برنامه‌های پیشگیرانه تدابیری جدی بیاندیشد، اما این نشست در حد یک دور همی مدیران بود و حتی در سطوح ابتدایی نیز این موضوع دنبال نشد.
در همین رابطه مدیرکل مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور(شیراز) در گفتگو با خبرنگار فارس با اشاره به اینکه پدیده فرونشست زمین از ۱۰ سال گذشته در فارس به وجود آمده ، اظهار داشت: بروز شکاف و فروچاله ها رهاورد مخاطرات ناشی از فرونشست هایست که تاثیر مستقیم بر فعالیت های کشاورزی و عمرانی دارد.
طهمورث یوسفی، عوارض زیانبار فرونشست ها را ایجاد تَرَک و تخریب جاده ها و مسیرهای ارتباطی، شکسته شدن خطوط لوله و شریان های حیاتی، ترک در پی سازه ها و دیوار های جدا کننده، تخریب زمین های کشاورزی، وقوع تلفات انسانی و دهها مورد دیگر را از مخاطرات ناشی از فرونشست عنوان کرد و گفت: با توجه به وضعیت بحرانی مناطق درگیر با فرونشست ها، اهمیت بررسی و پایش این پدیده روز به روز بیشتر احساس می شود.
افت آبهای زیرزمینی عامل ایجاد فرونشست‌ها
وی، عمده رخداد های فرونشست زمین در فارس و دیگر نقاط درگیر با فرونشست ها در کشور را تحت تاثیر عواملی همچون افت سطح آب های زیر زمینی، انحلال تشکیلات زیر سطحی و ریزش کارست هایی دانست که اتفاق افتاده است.
مدیرکل مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور(شیراز) اذعان کرد: وقوع این پدیده در مناطق شهری و صنعتی علاوه بر موارد ذکر شده، می تواند توسط عواملی چون تاسیس سازه های سنگین در مناطق مستعد و یا عدم رعایت اصول مهندسی احداث یک سازه تشدید شود.
تجاوز فرونشست های فارس از ۴ سانتی متر تا بیش از ۱۷ سانتی متر در ۱۰ سال اخیر
او اعلام کرد: میزان فرونشست در استان فارس در ۱۰ ساله اخیر از ۴ سانتی متر تا بیش از ۱۷ سانتی متر در سال در برخی دشت های استان به ثبت رسیده است که این آمار حاکی از وضعیت فوق بحرانی فرونشست ها در دشت های فارس است.
به گفته یوسفی، پایش فرونشست در دشت های فارس به صورت پیوسته در دستور کار اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور (شیراز) به روش های مختلف قرار گرفته و بخش وسیعی از مطالعات نیز به طور پیوسته در حال انجام است.
این فعال حوزه زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در فارس، یادآور شد که در سال ۹۶-۹۵ در بخش مرکزی و جنوبی و در سال ۹۸ نیز کل استان فارس توسط سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی تحت پایش فرونشست قرار گرفته و از شمار دشت های مطالعه شده در این استان، دشتهای مرودشت، داراب، فسا و قره بلاغ، قطروئیه، کوار ، قیر و کارزین و شیراز از مناطقی هستند که با وضعیت بحرانی فرونشست ها روبرو شده اند.
یوسفی گفت: این مناطق در بازه زمانی سال های۹۶-۹۵ مورد بررسی قرار گرفته که به لحاظ میزان نرخ نشست از دشت های دیگر وضعیت نسبتاً بحرانی تری را تجربه کرده است.
وی افزود: از میان دشت های دیگری که در استان فارس مورد مطالعه قرار گرفته، دشت هایی مثل جویم، بنارویه، جهرم، مبارک آباد، استهبان و سروستان است که از لحاظ میزان نرخ نشست، این دشت ها به نسبت چند دشت ذکر شده در قبل نشست کمتری را متحمل شده است.
فرونشست ها به مناطق مسکونی مرودشت می رسد
به گفته این مقام مسئول؛ در جدیدترین مطالعه این اداره کل در سال ۱۴۰۱، دشت های محدوده شهرستان مرودشت با روشی جدید مورد بررسی قرار گرفته که بر همین اساس و طبق نتایج حاصله، ورود فرونشست به محدوده های شهری و مسکونی قابل توجه است.
یوسفی در ادامه بیان داشت: مطالعات جاری فرونشست زمین به همراه مطالعات ژئوتکنیکی نیز در دشت های فسا ، داراب و قیر و کارزین در حال انجام بوده که نتایج آن پس از اتمام مطالعات اعلام خواهد شد.
او بیشترین میزان نرخ نشست زمین در دشت های مورد مطالعه استان فارس را عمدتاً در محدوده هایی عنوان کرد که به لحاظ کشاورزی در این مناطق فعالیت های بیشتری صورت می گیرد که این امر خود اهمیت عامل برداشت بی رویه آب های زیر زمینی را در وقوع پدیده فرونشست در این دشت ها نشان می دهد.
وجود شکاف های به طول ۱۵۰ متر در ۶ شهرستان فارس
مدیرکل مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور(شیراز) عنوان کرد: در مناطقی چون شهرستان های مرودشت، فسا، داراب، افزر(قیر و کارزین)، استهبان و نیریز بر روی زمین شکاف هایی به طول های بیش از ۱۵۰ متر و عمق چندین متر را ایجاد کرده است.
به گفته وی؛ وقوع فرونشست در دشتهای استان فارس و گزارشات متعدد دریافتی توسط سازمان زمین شناسی مرکز شیراز نشان می دهد که این پدیده باید به عنوان یکی از مخاطرات مهم در استان تلقی شده و رهکارهای بلند مدت و کوتاه مدت برای آن در نظر گرفته شود.
یوسفی تصریح کرد:تنها راهکار برون رفت از این پدیده، اصلاح روشهای مدیریت منابع آب است و تا فرصت باقی است باید بسوی آن حرکت کرد، اما تا آن هنگام و بعنوان راهکار فوری و اضطراری حداقل میتوان به جلوگیری از ادامه فعالیت از چاه های حفر شده غیرمجاز که در بسیاری موارد تعداد آنها از چاه های مجاز بیشتر است، مبادرت ورزید.
یک عضو هیات علمی دانشگاه شیراز هم در این رابطه اظهار کرد که تقریباً تمام دشتهای استان فارس که در آنها کشاورزی انجام می‌شود، دارای نشست هستند.
مریم دهقانی تصریح کرد: براساس مطالعات صورت گرفته "تا بدین جا" دشت مرودشت (از محدوده پایین دست سد درود زن تا قبل از دریاچه بختگان) فرونشست قابل توجهی دارد.
وی افزود: مقدار نرخ فرونشست در این محدوده بسیار قابل توجه بوده به طوریکه بیشترین فرونشست در شمال شرق شهر بیضا به مقدار ۲۵ سانتیمتر در سال است.
عضو هیات علمی دانشگاه شیراز تاکید کرد: مهمترین عامل فرونشستهای فارس، کشاورزی و استخراج آب از ذخایر آب زیرزمینی است و راهکار برون رفت از آن مدیریت برداشت و حداقل ثابت نگه داشتن سطح آب زیرزمینی است.
فرو نشست، فاجعه میرایی سرزمین
در ادامه دبیر تشکل مردم نهاد تالاب بین المللی کمجان نیز در سخنانی با ذکر این نکته که پیامدهای تخریب با منشاء انسانی روی سطح زمین اثرات قابل مشاهده ای دارند، یادآور شد: سد سازی‌های افراطی ،اجرای پروژه های فاقد ارزیابی اثرات محیط زیستی، اجرای طرحها بدون هماهنگی ،بخشی نگری ،عدم نظارت لازم در پروسه ارائه و تایید های فاقد نظرات منطبق با کارشناسی، جاده کشی های بدون ملاحظات زیستی پیامدهای قابل مشاهده‌ای دارند که در خیلی از موارد تاثیرات سوء اجرای آنها بعضاً نیاز به دانش تخصصی ویژه ای ندارد.
سیروس زارع گفت: در این میان پیامد بعضی تصمیم‌های اشتباه که منشاء سوء مدیریت دارد، آثار آنها زمانی بروز میکند که شاید خیلی دیر شده و غیر قابل جبران باشد.
وی با تاکید به عدم رعایت موازین زیستی در معادلات آبی، بیان داشت: شاید در نگاه اولیه ارتباط آب و فرو نشست خیلی مورد توجه قرار نگیرد، اما تاثیر مستقیم این بی توجهی به میرایی سرزمین منتهی خواهد شد.
این عضو دبیر خانه تالابی کشور با اذعان اینکه لایه های خاک در پی فرایند تکاملی زمین حاوی مقادیر محدودی آب بسته به مناطق میباشد، عنوان کرد: آب موجود در لایه ها که کمتر از یک درصد منابع آب قابل استفاده در کره‌ی زمین میباشد و از این یک درصد بخشی تجدید پذیر و درصد قابل توجهی از آن غیر قابل تجدید میباشد، به حفظ سلامت پوسته زمین کمک می‌نماید.
زارع ابراز کرد: وجود آب در لایه ها حرکت پوسته و فعالیت‌های تکتونیکی را تعادل بخشیده و فرایند طبیعی جابجایی را به کمترین خسارت همراه خواهد نمود، به همین دلیل در بیشتر مناطق دنیا سعی بر آن دارند که از منابع تجدید پذیر نیز حد اقل برداشت صورت گیرد.
وی متذکر شد: طبق آمارهای مختلف از کشورها در شرایط خاص بیشترین میزان مصرف از این منابع کمتر از ۴۰ درصد است، این در حالی است که برداشت از این منابع در کشور ما گاهاً بالغ بر ۸۰ درصد است.
برنده جایزه جهانی انرژی گلوپ قهرمان تالاب کشور در سال ۹۰، متذکر شد: با این اوصاف با برداشت از منابع زیرزمینی، عملا اجازه تجدید و جبران برداشت به منابع را نمی‌دهیم و پا را فراتر از آن گذاشته و در پی استحصال آبهای فسیلی نیز هستیم .
به زعم وی، تخلیه آبخوان ها در لایه ها ایجاد خلاء نموده و این روند به مرور زمان به فشردگی لایه‌های زیرین خاک منتهی و با این اوصاف سالها زمان خواهد برد تا شکست و فشردگی خاک در لایه های زیرین روی بستر خاک نمودار شود.
زارع گفت: زمانی که در هر منطقه ای علائم فرونشست مشاهده شود، عملاً آبخوان ها را از دست داده‌ایم و امکان احیاء غیر ممکن است، زیرا پوسته در اعماق زمین شکسته و فرو ریخته است.
وی ادامه داد: در این حالت اگر میزان بارشها فراتر از نرمال باشد و حتی برداشتی از منابع صورت نگیرد امکان ذخیره سازی آب در خلل و فُرَج خاک را از دست داده ایم.
این فعال حوزه محیط زیستی به عمده عواملی که منجر به فاجعه انسان ساخت در حوزه فرونشست ها میکند اشاره کرد و گفت: حفر چاه های بی‌رویه و برداشت های نامتعارف و همچنین سدسازی و قطع جریان آبی رودخانه ها در مسیر طبیعی از عوامل معم فرونشست هاست.
زارع تصریح کرد: این دو خطای راهبردی در بیشتر مناطق فارس صورت گرفته، و عمده دشتهای ما بیش از ٣٠ تا ۵٠ درصد از نُرم جهانی در حال شکست،شکاف و فرو ریختن لایه هاست.
دبیر تشکل بین اللملی تالاب کمجان اضافه کرد: شکافهای موجود در فاصله کمتر از ۱۰۰ متری تخت جمشید، منطقه تاریخی نقش رستم ، بخش‌های از توابع ارسنجان، خیر استهبان ،فسا ، کناره های تالاب مهارلو خصوصاً سمت روستای بهاران و سایر نقاط استان فارس قابل مشاهده است.
عضو دبیر خانه تالابی کشور بر ضرورت مطالعات جامعی با ذکر داده های تخصصی و تخصیص رتبه به فرونشست های مناطق یاد شده تاکید کرد و گفت: تقریبا میانگین عمق چاه ها بالغ بر ۴٠٠ متر است که در دشتهای جهرم ، از مرز ۶٠٠ متر گذشته است .
وی با ابراز تاسف از وضعیت موجود هشدار داد: شکنندگی پوسته زمین ، امنیت اقتصادی ،اجتماعی را با نقصان معنی داری مواجه خواهد کرد، پس لازم است تا مدیریت منابع آب با روش های اصولی کشاورزی ،انتخاب الگوی کاشت و آمایش سرزمین صورت بگیرد.
زارع متذکر شد: استقرار صنایع آب بر در مناطق خشک عامل تشدید کننده بحران است ، مصداق این مدعا ایجاد کارخانه‌ی فولاد پاسارگاد در کوار ، ایجاد کارخانه فولاد خرامه، نواختن کلنگ کارخانه‌ی فولاد در شهرستان بختگان مجاور تالاب خشکانده بختگان میباشد.
