پس از ورود اسلام به ایران در تمامی دوره‌های تاریخی در کنار ابنیه‌ی تاریخی مربوط به هر دوره، حکمرانان و بزرگان مردم، اقدام به ساخت مساجدی کرده‌اند که اکنون یکی از عناصر شناخت تاریخ این سرزمین به شمار می‌روند. هر کدام از شهرهای این سرزمین که از حیث قدمت صاحب امتیاز باشند، یک یا چند مسجد تاریخی را نیز در خود جای داده‌اند. مانند شهر شیراز که مساجد کم‌نظیری از لحاظ تاریخی و ارزش‌های معماری در آن وجود دارد. مسجد جامع عتیق شیراز، قدیمی‌ترین مسجد شیراز است که مسجد جمعه یا آدینه نیز نامیده می‌شود. بنای اولیه‌ی این مسجد در سال ۲۸۱ هجری قمری در زمان عمرو لیث صفاری ساخته شده ‌است.
کد خبر: ۶۲۲۴۸۹
تاریخ انتشار: ۰۲ تير ۱۳۹۷ - ۱۸:۴۸ 23 June 2018


قدمت مسجد جامع عتیق
تابناک فارس به نقل از سیری در ایران:مسجد عتیق که به آن مسجد آدینه نیز گفته می‌شود، قدیمی‌ترین مسجد شیراز است و در شرق حرم شاه‌چراغ قرار دارد به نحوی که یکی از ورودی‌های آن از داخل حیاط حرم شاه‌چراغ است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالا آتشکده) بنا کرده‌اند و حتی نقشه‌ی بنای قبلی در طراحی مسجد نیز تاثیرگذار بوده است.
این عبادتگاه قدیمی مربوط به دوره‌ی پیش از اسلام است، ولی به علت محدودیت در کاوش‌ها مشخص نیست متعلق به کدام یک از دوره‌های تاریخی است.
ساخت بنای این مسجد متعلق به دوران حکومت عمرولیث صفاری، دومین فرمانروای سلسله‌ی صفاریان یعنی بین سال‌های ۲۶۵ هجری قمری تا ۲۸۷ هجری قمری است. بنای این مسجد در طول حیات خود بارها مرمت شده است که بسیاری از این مرمت‌ها قدمت قابل توجهی دارند.
مرمت‌های انجام شده در این مسجد
در زمان اتابکان فارس یعنی نیمه‌ی قرن ششم هجری قمری و دوره‌ی ضعف حکومت سلجوقی در فارس در زمان سلطان ابراهیم میرزا، پسر شاهرخ گورکانی (بزرگ‌ترین پادشاه تیموریان) که در سال ۸۱۷ هجری قمری از سوی پدر، فرمانروای فارس و توابع آن شد
در چند نوبت در دوران حکومت صفوی در سال ۱۳۱۵ به کمک مردم و با همکاری اداره‌ی باستان‌شناسی

از دیگر مشاهداتی که قدمت این مسجد را تایید می‌کند، توصیف این بنا در سفرنامه‌های کهن است. مقدسی، جهانگرد اوایل قرن چهارم هجری قمری، مسجد عتیق را در هفت اقلیم بی‌نظیر می‌داند و ابن‌بطوطه، سیاح معروف قرن هشتم هجری قمری، در سفرنامه‌ی خود، مسجد عتیق را یکی از وسیع‌ترین و زیباترین مساجد جهان معرفی می‌کند.
این مسجد در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ و به شماره‌ی ۷۲ در میان آثار ملی ایران ثبت شده است.
دارالمصحف
در نیمه‌ی قرن هشتم هجری (۷۵۲ هجری قمری) و به دستور شاه اسحاق اینجو معروف‌ترین و واپسین فرمانروای آل اینجو و هم‌عصر حافظ شیرازی که در اواخر دوره‌ی ایلخانان بر فارس و اصفهان حکومت می‌کرد، در میان حیاط مسجد عتیق، ساختمانی به نام دارالمصحف بنا شده است که نام دیگر آن خدای‌خانه بوده، زیرا کتابت و نگهداری قرآن مجید از آن استفاده می‌شده است.
حافظان قرآن به این مکان می‌آمدند و به تلاوت قرآن می‌پرداختند و کاتبان نیز در حین تلاوت اقدام به کتابت قرآن می‌کردند.
در این عمارت، یک قرآن سی‌پاره (سی جزئی) مربوط به دوره‌ی شاه اسماعیل صفوی وجود داشته که در گوشه‌ی تمامی صفحات آن، نام مسجد نوشته شده است. اکنون این قرآن به همراه چند قرآن تک جزئی که آن‌ها هم از قرآن‌های موجود در این عمارت بوده‌اند در موزه‌ پارس شیراز نگهداری می‌شوند.
عمارت دارالمصحف، عمارتی چهارگوش است که در هر یک از گوشه‌های خود یک ستون مدور دارد. این عمارت در چهارضلع خود، ایوان دارد و اتاقی در وسط آن قرار گرفته که از ایوان‌های شمالی و جنوبی دارای ورودی است. کتیبه‌ی این عمارت، نمونه‌ی ارزنده‌ای از هنر خطاطی ایرانی و شامل اشعار عربی در شأن قرآن و به خط ثلث است. این کتیبه اثر پیر یحیی جمالی صوفی از خوش‌نویسان صاحب نام سده‌ی هشتم هجری است. این عمارت که از سنگ و گچ ساخته شده است تنها یک بار و در مرمت مسجد عتیق در سال ۱۳۱۵ مرمت شده است.
مسجد عتیق و حافظ
امین احمد رازی تذکره‌نویس و ادیب ایرانی قرن یازدهم هجری صاحب کتاب چهار جلدی هفت اقلیم که در سال ۱۰۱۰ هجری قمری در بخشی از کتاب هفت اقلیم خود که در مورد حافظ شیرازی است، مسجد عتیق را مسجدی می‌داند که حافظ شیرازی خود را ملزم کرده بوده که هر شب جمعه به این مسجد بیاید و به تلاوت قرآن بپردازد.

همچنین برخی از محققان ادبی با توجه به این‌که حافظ از طریق مشاغل دیوانی (حکومتی) امرار معاش می‌کرده است، معتقد هستند که از طرف شاه اسحاق اینجو، مسئولیت دارالمصحف به حافظ داده شده بوده و علت حضور حافظ در مسجد عتیق در کنار مطلبی که امین احمد رازی گفته، عهده‌دار این مسئولیت نیز بوده است.
ساختمان مسجد عتیق
در ساختمان این مسجد، هر یک از چهار ضلع بنا دارای ویژگی‌های ارزشمند معماری است و از این حیث مورد توجه هنردوستان و علاقه‌مندان به معماری ایرانی قرار می‌گیرد.
ضلع شمالی (رو به قبله)
این ضلع دارای دو ورودی است؛ یکی درب شمال شرقی و دیگری درب شمالی که معروف به درب دوازده امام است. یک ایوان و یک شبستان نیز در این سمت مسجد قرار دارد. درب شمالی را از این جهت درب دوازده امام نامیده‌اند که سردرب آن با کاشی، مقرنس‌کاری شده و در جرزهای دو طرف سردرب، چهار کتیبه نصب شده که اسامی دوازده امام روی آن‌ها نگاشته شده است. در بالای این سردرب، کتیبه‌ی دیگری نیز وجود دارد که مربوط به دوره‌ی صفوی و به خط علی جوهری است و تاریخ یکی از مرمت‌های مسجد در دوره‌ی صفوی (۱۰۳۱ هجری قمری) در آن قید شده است.
در این ضلع، طاق‌نمای بلندی مشهور به طاق مروارید وجود دارد که سقف آن با آجر، مقرنس‌کاری شده و دارای دو گلدسته‌ی بلند است. در طرف مغرب این طاق‌نما دالانی به سمت درب دوازده امام وجود دارد و در پشت دالان هم شبستانی با پهنای کم قرار دارد که در سال‌های اخیر به‌عنوان دفتر مسجد از آن استفاده می‌شود. شبستان بزرگ مسجد که پنج درب آهنی به‌عنوان ورودی و محراب زیبایی از سنگ دارد در طرف مشرق طاق مروارید قرار دارد.
ضلع غربی (رو به آفتاب)
درب ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ در این ضلع قرار دارد. رواق‌هایی زیبا در قالب ده دهانه در این ضلع وجود دارند که در انتهای آن‌ها درب ورودی شبستانی قرار گرفته که در ضلع جنوبی است.

ضلع جنوبی (پشت به قبله)
این ضلع دارای طاق‌نمایی پهن و بلند بوده که در طول زمان خراب و در سال ۱۳۴۸ خورشیدی بازسازی شده است. شبستانی که در این ضلع قرار دارد، شبستانی قدیمی است. این شبستان عرض کمی دارد و در دو طرف آن، طبقه‌ی دوم نیز ساخته شده است و سقف آجری و محراب بسیار زیبایی دارد. سقف این محراب با کاشی آبی، مقرنس‌کاری شده و در دو سوی محراب، دو ستون سنگی مارپیچ قرار دارد. در کنار محراب نیز منبری چوبی با سیزده پله قرار دارد که منبری کهن به شمار می‌رود.
ضلع شرقی (پشت به آفتاب)
طاق‌نمای این ضلع همانند طاق‌نمای ضلع جنوبی، پهن و بلند است با این تفاوت که درون آن هشت طاق‌نمای کوچک قرار دارد. در سمت چپ، چهار طاق‌نمای کوچک وجود دارد که در پشت آن‌ها ایوانی قرار گرفته است. در سمت راست نیز چهار طاق‌نمای کوچک قرار دارد که یکی از آن‌ها درب خروجی مسجد است. راه‌پله‌ی پشت بام مسجد نیز در این ضلع قرار گرفته است.در این ضلع، شبستان مخروبه‌ای وجود دارد که اکنون کاملا بلااستفاده است، دیوارهایش تخریب شده و کف آن پر از شن و ماسه است، ولی در گذشته‌ای نه چندان دور محل اقامه‌ی نماز بوده است. آخرین استفاده‌ای که از این شبستان صورت گرفته، مربوط به سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ خورشیدی است که در آن سال‌ها این شبستان کانون فرهنگی مسجد بوده است.
در این ضلع، ایوانی به همراه دو رواق با سه دهانه وجود دارد که یکی از این دهانه‌ها درب ورودی نیز وجود دارد. در بالای این ایوان، نیز کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد که در برگیرنده‌ی آیاتی از قرآن است. البته این ایوان و رواق‌هایش به مرمت فراوانی نیاز دارد.
در سال‌های اخیر، شبستانی جدید در این مسجد ایجاد شده که در ضلع جنوبی قرار دارد. در تزیین این شبستان از کتیبه‌هایی به خط ثلث و نسخ استفاده شده که آیات قرآن و احادیث نبوی بر آن نگاشته شده است.
البته ساخت شبستانی نو در مسجدی که بخش‌های کهن آن نیاز به مرمت دارند و چه بسا در صورت مرمت، نیازی به احداث مکانی جدید نباشد، بسیار قابل تأمل است.

———————————————————————————————————————————————————————————————————-
مسجد جامع عتیق یا مسجد جمعه یا مسجد جامع یا مسجد آدینه، از کهن ترین مساجد قدیمی شیراز است که در مشرق شاهچراغ قرار دارد.
این مسجد دو ایوانی در سال 281 ه.ق. به دستور عمرولیث صفاری ساخته شد. ساختمان مسجد که اولین هسته تاریخی شهر شیراز است مشتمل بر بنایی مرتفع است که دارای چندین حجره و شبستان است و برخی قسمت های آن دوطبقه می باشد. این مسجد دارای 6 درب ورودی و خروجی بوده است. یک درب در ضلع شمالی، یک درب در ضلع جنوبی، دو درب در ضلع غربی و دو درب در ضلع شرقی.

درب ورودی ضلع شمالی به دوازده امام معروف است و کتیبه ای بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوی و در سال ( 1031 ه.ق. ) به خط علی جوهری نگاشته شده است این کتیبه تاریخ مرمت مسجد را در سال مذکور بیان می نماید.

سر در شمالی مسجد با کاشی مقرنس کاری شده است.

بر روی چهار کتیبه نام دوازده امام بر روی کاشی نگاشته شده و در جرزهای دو طرف این سر در نصب شده است. در وسط ضلع شمالی مسجد، طاق نمای مرتفعی قرار گرفته است که در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاری شده است. در حاشیه بالای داخلی این طاق نیز سوره هل اتی با خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است. در انتهای آن پلکانی است که به پشت بام و گلدسته ها ختم می شود و در پیشانی و جلو آنها کاشی کاری شده است و روی آنها با خط نسخ آیات قرآنی نگاشته شده است.

در ضلع غربی این طاق نما، دالان درب دوازده امام ( درب شمالی ) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در پشت این دالان و طاق نماها، شبستان کوچکی قرار گرفته است.

در سال 1347 ه.ش. در شرق طاق نمای وسطی، شبستانی بزرگ به طول 30 متر و عرض 17 متر با 5 در آهنی مشبک و محرابی از سنگ مرمر عالی و ازاره هایی تا ارتفاع یک و نیم متر با سنگ مرمر ساخته شده است. قسمتی از این شبستان دو طبقه است و عرض آن نیز 5.5 متر می باشد.

بر روی ستون ها و بدنه این شبستان کاشی کاری شده و بر روی کاشی ها، آیات قرآنی، احادیث و تصاویر گل و بته و خطوط اسلیمی نقش بسته است. در حاشیه بالایی آن نیز سوره هل اتی به خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است.

ضلع جنوبی مسجد با مساحتی برابر با 1200 متر مربع، طاق نمای بزرگی وجود دارد که به علت تخریب در حال مرمت آن می باشند.

در درون طاق نما، کتیبه ای قدیمی با خط ثلث نگاشته شده است که بخشی از آن باقی مانده است. بر فراز در ورودی شبستان ضلع جنوبی کتیبه ای دیگر با خط ثلث پیچیده بر روی کاشی نگاشته شده است که بخشی از آن تخریب شده است. این کتیبه در زمان شاه طهماسب اول صفوی نگاشته شده و در پایان آن تاریخ 973 ه. ق. تاریخ مرمت مسجد، ذکر شده است.

در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد که سقف آن از آجر است و در انتهای آن نیز، محرابی کاشی کاری شده قرار دارد که بر فراز آن به خط کوفی سوره توحید و نام پنج تن نگاشته شده و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ نگاشته شده و در پایان تاریخ 1361 ه. قید گردیده است. سقف این محراب با کاشی لاجوردی کاشی کاری شده است و دو طرف محراب نیز سنگ کاری شده است. در کنار این محراب، تاریخچه مرمت مسجد بر روی دو سنگ نقش گردیده است.

در ضلع شرقی این شبستان کوچک، شبستان چهل ستون قدیمی با عرض 32 متر و طول 45 متر واقع شده است. سقف این شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مکعب با طول 2 متر و عرض 2 متر قرار گرفته است. این شبستان چهار در دارد که به صحن گشوده می شود. بر سر در این شبستان کتیبه ای است که با خط ثلث پیچیده نگاشته شده است و هم اینک برخی از قسمت های آن تخریب شده است. این کتیبه نیز در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی (930-984 ه.ق) نگاشته شده و بیانگر مرمت مسجد در آن تاریخ است.

در مغرب شبستان کوچک، در قرینه با شبستان چهل ستون، شبستان بزرگی با عرض 35 متر و طول 45 متر ساخته شده است. سقف این شبستان آهن کوبی شده و در آن 12 ستون بتون آرمه پوشیده از سنگ مرمر قرار دارد. ازاره شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمین، با سنگ مرمر پوشیده شده است. در این شبستان منبری 12 پلکانی از چوب و سنگ مرمر وجود دارد. بر روی دیوار و محراب این شبستان نیز 13 کتیبه از آیات قرآنی و احادیث با خط ثلث و نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است.

ضلع غربی دارای دو در است که سر در یکی از آنها، یزدی بندی است و مقرنس کاری و کاشی کاری و معرق کاری شده است. این در که یکی از درهای مهم مسجد است، بوسیله اداره باستان شناسی فارس مرمت شده است. بر فراز این در کتیبه ای است که آیات قرآنی بر روی آن با قلم درشت و به خط ثلث عالی بر روی کاشی نگاشته شده است و تاریخ (1027 ه.) در پایان آن قید گردیده است. در نزدیکی و در امتداد همین کتیبه، کتیبه ای دیگر است که قسمتی از آن باقی مانده و تاریخ 1026 ه.ق. در آن قید گردیده است که بیانگر تاریخ مرمت بنا در زمان حکومت شاه عباس کبیر (996-1038 ه.ق) می باشد.

این در در شبستان بزرگ جدید ضلع جنوبی گشوده می شود.

در ضلع غربی این مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آنها نیز شبستان کوچکی قرار گرفته است. در یکی از این طاق نماها دالان در ورودی است.

در ضلع شرقی مسجد نیز طاق نمای بزرگی قرار دارد که در پیشانی آن اندکی کاشی کاری شده است و هم اینک نیز مورد مرمت قرار گرفته است. در شمال این طاق نما، چهار طاق نمای کوچک است و یک راه پله که در زاویه آن یکی از درهای مسجد قرار گرفته است. در ضلع جنوبی طاق نما نیز، چهار طاق نمای کوچک است که یکی از این طاق نماها دالان در دوم ضلع شرقی مسجد است و یکی دیگر از این طاق نماها در شبستانی است که در زاویه جنوب شرقی مسجد قرار گرفته است.

صحن مسجد با مساحت 1672 متر مربع با سنگ های مرمر مفروش بوده و در دالان های ورودی مسجد چندین سنگاب وجود داشته که همیشه پر آب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد، ابتدا پای خود را بشویند و وضو بگیرند و پس از آن وارد صحن شوند. هم اینک یکی از این سنگاب ها که قطر داخلی آن نزدیک به یک متر است و ناحیه خارجی آن دوازده ضلعی است، هم چنین در اطراف آن نقش و نگارهایی وجود ادرد و گرداگرد آن آیات قرآنی و اسلامی نگاشته شده است.

در جلو پلکان ورودی موزه پارس نصب شده است. البته خطوط و نقوش این سنگاب به جهت تأثیر آب، کاملا” مشخص نیست. هم اینک نیز سه نمونه از این سنگاب ها در ابتدای صحن همانند نمونه پیشین آن به صورت دروازده ضلعی موجود است.

در وسط صحن مسجد، بنایی مکعب شکل از گچ و سنگ ساخته شده است که نزدیک به یک متر از سطح زمین بلندتر است و گرداگرد آن را ایوانی به عرض دو متر فرا گرفته است. این بنا که در سال 752 ه.ق به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو حاکم فارس، ساخته شده، دارالمصحف، بیت المصحف، خدایخانه و یا خداخانه خوانده می شود و این بدان جهت است که در این مکان علاوه بر قرآن هایی تاریخی به خط امیرالمؤمنین علی (ع)، امام حسن (ع)، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پیامبر و تابعین او نگاهداری می شده است. محل تلاوت قرآن نیز بوده است. همچنین در این مکان قرآنی به خط عثمان خلیفه سوم وجود داشته که چندین قطره خون وی، به هنگام قتلش بر روی آن ریخته است و به همین جهت برخی این مکان را قبر عثمان یا دفتر عثمان نیز خوانده اند.

هم اینک برخی از قرآن های مذکور در موزه پارس نگاهداری می شود.

عمارت خدایخانه و ایوان های آن، دارای 12 متر طول و 10 متر عرض است و مساحت اتاقی که در وسط آن قرار گرفته است به ابعاد 8 متر طول و 6 متر عرض می باشد که از سنگ و گچ ساخته شده است. در ضلع شرقی و غربی این اتاق، دو سنگ مشبک قرار دارد و در دو ضلع جنوبی و شمالی آن، هر کدام یک در ورودی است که بر روی در ضلع شمالی خاتم کاری صورت گرفته است.

در چهار گوشه خدایخانه، چهار ستون مدور مغازه مانندی وجود دارد که نمای بیرونی آن از سنگهای مکعب شکل آجر مانندی است که لابه لای آن سنگ های رنگین به کار رفته و با گچ نصب شده است. روی سنگ های ازاره پایین نیز نقش و نگار هایی دیده می شود.

سقف ایوان های شرقی و غربی آن به وسیله چهار ستون نگاهداری می شود که سر ستون های آن به شکل مقرنس کاری، حجاری شده است. بر فراز هر یک از این ستون ها، قطعه سنگی است که به شکل محراب در آورده و داخل آن خالی شده است و خطوط اسلیمی و گل و بته بر آن نقش شده است.

سقف ایوان های شمالی و جنوبی خدایخانه نیز به وسیله دو ستون مدور نگاه داری می شود. معماری این بنا مانند خانه کعبه است اما گرداگرد خدایخانه، ایوانی به عرض دو متر ساخته شده است تا اتاق را از گرما حفظ نماید. در لبه بالای ناحیه داخلی ایوان ها، کتیبه ای با قلم درشت در زمان شاه ابواسحاق به خط ثلث عالی به قلم یحیی الجمالی الصوفی بر روی سنگ های یک پارچه و با عرض یک متر نگاشته شده و آن نقر شده است به گونه ای که خطوط آن کتیبه برجسته شده و لابه لای این خطوط با کاشی های آبی، معرق پر شده است. این کتیبه گرداگرد نمای خارجی و مناره ها را پوشانده است (طول کتیبه) خدایخانه هم اینک مورد مرمت می باشد. مسجد جامع عتیق با مرور زمان و در اثر زلزله های متعدد در دوره های متعدد رو به ویرانی نهاده که تاکنون نیز چندین بار مرمت شده است. تاریخچه مرمت این مسجد با توجه به کتیبه های موجود عبارت است از:

1. در سال 973 ه.ق. در زمان حکومت شاه طهماسب اول صفوی.

2. در سال 1026 ه.ق. و 1027 ه.ق. در زمان حکومت شاه عباس کبیر.

3. در سال 1092 ه.ق. در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی.

4. در سال 1318 ه.ش. از جانب اداره باستان شناسی فارس.

خدایخانه نیز پس از تخریب و از بین رفتن برخی از کتیبه هایش، از جانب اداره باستان شناسی فارس و با همیاری واجد کاتب، سید آقا بزرگ نسابه، صرافت، رحیم صمیم، سید هاشم، در سال 1326 ه.ش. کاملا” مرمت شد.

این مسجد در دیماه 1310 با شماره 72 به ثبت تاریخی رسیده است.

مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد جامع عتیق شیرازمسجد جامع عتیق شیرازمسجد جامع عتیق شیراز

اشتراک گذاری
نظر شما
نام:
ایمیل:
* نظر:
* :
آخرین اخبار