حضرت امیر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله، از همه بخشنده تر و از همه مردم در معاشرت، بزرگوارتر بود. عذرخواهی کسی را که از او معذرت می طلبید، قبول می کرد. هرگز بدی را با بدی پاسخ نمی گفت و از بدی های مردم به راحتی میگذشت. در برابر جفا و تندی دیگران، با بزرگواری رفتار می کرد و در مقابل تندی مقابله به مثل نمی نمود.
امروز مقارن با میلاد رسول مکرم اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) و ولادت حضرت امام صادق است. رحمت و مهرورزی، یکی از زیباترین آموزه های اخلاقی است که نقش سازنده و مؤثری را جهت گرایش انسان ها به سوی حق و عدالت، ایفا می کند و در بسیاری از موارد، ارتباطات را صمیمی تر کرده، آتش کینه ها و اختلافات را خاموش می سازد.
امام علی علیه السلام می فرماید: «دل های انسان ها، بیگانه و نامأنوسند و هر کس از راه مهرورزی و محبت، وارد شود، با آنها الفت می گیرد».1
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عنوان کامل ترین اسوه راستین بشریت، نسبت به تمام مردم، صمیمی و مهربان بود. آن بزرگوار با داشتن این خصلت ستودنی، توانست در طول 23 سال، دل های بسیاری را شیفته مکتب خویش کند و از منجلاب ضلالت به صراط مستقیم، هدایت نماید. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «و ما ارسلناک الّا رحمةً للعالمین؛ ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم».2
پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله می فرماید: «اگر مهربانی و ملاطفت به صورتی مجسّم شود، آن چنان زیباست که خداوند مخلوقی زیباتر از آن را نیافریده است».3
ابراز محبت و مهرورزی رسول خدا صلی الله علیه وآله نه تنها شامل خانواده، دوستان و اهل ایمان می شد، بلکه مخالفان نیز از اخلاق نرم و شفقت آمیز آن بزرگوار، بهره مند می شدند. در این نوشتار به نکاتی چند در این زمینه اشاره می کنیم.
مفهوم رحمت
صفت رحمان، اشاره به رحمت عمومی خداوند دارد که شامل دوست و دشمن و مؤمن و کافر، نیکوکار و بد کار می شود و باران رحمت بی حسابش، همه را فرا می گیرد و همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره مندند؛ ولی رحیم اشاره به رحمت خاص دارد که ویژه بندگان صالح و مؤمن است. از این رو، رحمان در همه جا مطلق، اما رحیم به صورت مقید آمده است؛ «و کان بالمؤمنین رحیما».4 امام صادق می فرماید: «الرحمن بجمیع خلقه، الرحیم بالمؤمنین خاصه؛ رحمن شامل تمام مخلوقات و رحیم مخصوص مؤمنان است».5
رحمت الهی، معنا و مفهوم وسیعی دارد؛ «رحمتی وسعت کلِّ شَی؛6 بلکه خداوند متعال، رحمت را بر خودش فرض و لازم کرده است؛ «کتب ربکم علی نفسه الرحمه».7
پیامبر رحمت
خداوند خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «وَ ما اَرسَلناک الا رحمه للعالمین؛8 تو را به عنوان رحمه للعالمین مبعوث کردیم». همان طور که رحمانیت خداوند، صفت عامه اوست و همه انسان ها - اعم از مؤمن و کافر - را شامل می شود، پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله هم برای همه انسان ها در همه اعصار و تمامی مکان ها، رحمت است.
در دنیای امروز که فساد و تباهی و ظلم و بیدادگری از در و دیوار آن می بارد و آتش جنگ ها از هر سو شعله ور است و چنگال زورمندان، حلقوم مستضعفان را می فشارد، مفهوم رحمه للعالمین، از هر وقت دیگر، آشکارتر است. چه رحمتی از این بالاتر که این پیام آور، برنامه و آیینی آورده که پایانی بر همه این ظلم ها و بدبختی ها و سیه روزی هاست و سرانجامش، حکومت صالحان است؛ «و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون؛9 ما بعد از تورات، در زبور داوود نوشتیم که بندگان نیکوکار من، وارث زمین می شوند و بعد فرمود: «وَ ما اَرسَلناکَ الا رحمه للعالمین؛10 ما تو را جز برای رحمت جهانیان نفرستادیم».
پیامبر، مانع عذاب الهی
«وَما کان الله لیعذبهُم وَ أَنتَ فیهم؛11 هیچ گاه خداوند آنها را عذاب نمی کند؛ مادامی که تو در میان آنها هستی».
وجود با برکت پیامبر صلی الله علیه وآله مانع عذاب گنه کاران و کفار است. از امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «در روی زمین، دو وسیله امان از عذاب الهی است؛ یکی وجود رسول خدا صلی الله علیه وآله که از دنیا رحلت کرد و دیگری استغفار است؛ پس به آن تمسک بجویید».12 و بعد آن حضرت، این آیه شریفه را تلاوت فرمود: «وَما کان الله لیعذبهُم وَ أَنتَ فیهم».
پیامبر صلی الله علیه وآله در فتح مکه، وقتی وارد شهر شد، با کفار و مشرکین که از اهانت و جسارت و غارت و تجاوز نسبت به پیامبر و یاران او کوتاهی نکردند و خودشان انتظار مجازات را داشتند، با رحمت رفتار کرد و همه را مورد عفو و بخشش قرار داد و فرمود: «امروز، روز رحمت و مهرورزی است؛ بروید؛ همه شما آزاد هستید».13
امام علی علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: من روز قیامت، در جایگاه شفاعت می ایستم و آن قدر گنه کاران را شفاعت می کنم که خداوند می فرماید: یا محمد! آیا راضی شدی؟ من عرض می کنم: راضی شدم؛ راضی شدم.14
عفو و گذشت پیامبر صلی الله علیه وآله
پیامبر صلی الله علیه وآله نسبت به مردم با بزرگواری رفتار می کرد و بدرفتاری و بی حرمتی آنان را نادیده می گرفت و از خطای دیگران به راحتی می گذشت. آن حضرت، کینه کسی را در دل نگه نمی داشت و در صدد انتقام بر نمی آمد. روح نیرومندش که در سطح بالاتر از انفعالات نفسانی و عقده های روحی قرار داشت و عفو و بخشایش را بر انتقام، ترجیح می داد.
حضرت امیر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله، از همه بخشنده تر و از همه مردم در معاشرت، بزرگوارتر بود.15 عذرخواهی کسی را که از او معذرت می طلبید، قبول می کرد.16 هرگز بدی را با بدی پاسخ نمی گفت و از بدی های مردم به راحتی میگذشت.17 در برابر جفا و تندی دیگران، با بزرگواری رفتار می کرد 18 و در مقابل تندی مقابله به مثل نمی نمود، بلکه دستور می داد که چیزی به بدرفتار عطا کنند.
در جنگ احد با آن همه وحشی گری و اهانتی که نسبت به جنازه عموی ارجمندش، حضرت حمزه، سیدالشهداء روا داشتند، دست به عمل متقابل با کشتگان قریش نزد و در فتح مکه وقتی که به ابوسفیان و هند و سران قریش دست یافت، در مقام انتقام برنیامد و ابو قتاده انصاری را از دشنام به آنان، منع کرد.19
خداوند متعال نیز به پیامبر اعظم فرمود: «فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظاً غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم؛20 در پرتو رحمت خدا، با خلق خدا نرم و مهربان شدی و اگر سخت دل بودی، مردم از گرد تو متفرق می شدند؛ پس چون امت بدکنند، از آنان در گذر و از خدا برای آنان طلب آمرزش کن».
دل سوزی و مهربانی پیامبر صلی الله علیه وآله
دل سوزی و مهربانی در سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله، کاملاً مشهود بود و خداوند رسول اعظمش را در قرآن، این گونه توصیف می نماید: «لَقَدْ جَاءکمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکمْ عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیکم بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ».21
مدارا در سیره پیامبر صلی الله علیه وآله
مدارا و ملایمت، همواره در رفتار و سیره اجتماعی پیامبر صلی الله علیه وآله کاملاً مشهود بود.
امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه وآله چنین نقل کرد: «خداوند به من دستور داد با مردم مدارا کنیم؛ همان طور که به انجام واجبات دستور داد».22
پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «سه چیز است که اگر در کسی نباشند، کارش به پایان نمی رسد؛ پارسایی و ورعی که او را از گناهان باز دارد، خُلق و خویی که به وسیله آن با مردم مدارا کند و بردباری و حلمی که به سبب آن جهل جاهل را دفع کند».23
رسول اعظم هنگام سفر تبلیغی معاذ به یمن فرمود: «با مردم، مدارا کن و بدی های آنان را ببخش».24
یکی از مصادیق رفق و مدارا، مراعات حال دیگران است. خود پیامبر صلی الله علیه وآله در نماز و خطبه، مراعات افراد ضعیف را می کرد و نمازش را از همه سبک تر و خطبه اش را از همه کوتاه تر می کرد. حضرت امیر علیه السلام در سفر تبلیغی اش به یمن از پیامبر صلی الله علیه وآله سؤال کرد: چگونه با مردم نماز بخوانم؟ آن حضرت فرمود: در حد ناتوان ترین آنها.
پی نوشت ها:
۱. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، حکمت50.
۲. انبیاء، آیه 107
۳. اصول کافی، کلینی، ج 2، ص120.
۴. احزاب، آیه 43
۵. تفسیر المیزان، ج1، ص 23
۶. اعراف، آیه 156
۷. انعام، آیه 54
۸. انبیاء، آیه 107
۹. همان، آیه 105 و 106
۱۰. انبیاء، آیه 107
۱۱. انفال، آیه 33
۱۲. نهج البلاغه، حکمت 88
۱۳. تفسیر نمونه، ج 10، ص 66
۱۴. همان، ج 27، ص 99
۱۵. مکارم الاخلاق، ص 17
۱۶. سنن النبی، ص 75
۱۷. همان
۱۸. مکارم الاخلاق، ص 67
۱۹. تاریخ طبری، ج 3، ص 56
۲۰. آل عمران، آیه 159
۲۱. توبه، آیه 28
۲۲. اصول کافی، ج 2، ص 117
۲۳. همان، ج 3، ص 181
۲۴. تحف العقول، ص26
منبع: تابناک