بازار اردبیل پر شده از سیب و سیرهای پلاستیکی و پارافینی که مکمل هفت‌سین باشد و یا مانند شمع سفره عید عمل کند. سکه‌های پلاستیکی و سبزه‌هایی که بر روی سر آدمک‌ها روییده نیز ردیف شده‌اند. بیشتر از اینکه تمام پلاستیک‌های رنگی بوی بهار بدهد، بوی دور شدن از اصالت‌ها به خود گرفته است.
در کنار سبزه‌هایی که تا همین دیروز در خانه‌ها با نذر و دعا سبز می‌شد، ماهی‌های قرمز هراسان خود را به این طرف و آن طرف طشت‌های پلاستیکی می‌کوبند تا از ملاقه‌هایی که برای صیدشان آمده رهایی یابند.
ماهیان قرمزی که کهن‌سالان به یاد ندارند در سفره‌های هفت‌سین شان جایی داشته باشد. اما به حدی از سنت‌ها و باورهای کهن فاصله ایجاد شده که امروز به عنوان یکی از سین‌های اصلی سفره هفت‌سین آن هم درحالی‌که هیچ سینی ندارد خریداری می‌شود.
سفره هفت‌سین گذشتگان و عطر زندگی
باباصفری محقق و پژوهشگر اردبیلی در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ خود نوشته است که سفره تحویل یکی دو ساعت قبل از لحظه تحویل گشوده می‌شد و اولین چیزی که در آن قرار می‌دادند قرآن مجید بود.
وی می‌افزاید: در این سفره علاوه بر هفت‌سین شامل (سر ماهی، سینه مرغ، سیب، سنجد، سیر، سرکه و سبزی)، شیرینی، میوه، آجیل و خشکبار نیز قرار می‌دادند.
هفت‌سین شامل (سر ماهی، سینه مرغ، سیب، سنجد، سیر، سرکه و سبزی)، شیرینی، میوه، آجیل و خشکبار استبه گفته این پژوهشگر در سفره هفت‌سین که به‌واقع یک سفره بود آینه، سکه طلا یا نقره، سماق، برنج و گندم نیز در کنار ماهی تحویل و سبزی زیبایی که از مدت‌ها پیش سبز کرده‌اند، قرار می‌گرفت.
وی افزود: در این سفره به تعداد اعضای خانواده شمع رنگین می‌گذاشتند و جای یکی از شمع‌ها بر چشم ماهی‌دودی بود که آن را پخته و جزو هفت‌سین قرار می‌دادند.
این پژوهشگر تأکید دارد که ۱۰ دقیقه قبل از تحویل شمع‌ها روشن می‌شد و بعد از تحویل سال و دعا و مناجات هر کسی ابتدا تکه کوچکی از گوشت پخته سر ماهی، بعد سینه مرغ و... می‌خورد و از سماق و برنج و گندمی که در سفره بود یکی دو دانه صرف می‌کرد.
به گفته باباصفری پس‌ازآن به آب نظر کرده و سپس سکه را در دست می‌گرفت و به آن نگاه می‌کرد.
هرچند در اظهارات این محقق چندان به چرایی رفتارهایی که شرح آن رفت پرداخت نشده اما لازم به ذکر است تمامی سین‌های اردبیلی‌ها مواد خوراکی بوده و نسبت به این موضوع حساسیت ویژه داشتند.
کوکو- قیمه عید در سفره هفت‌سین
یک کهن‌سال اردبیلی نیز در گفتگو باخبرنگار مهردر این خصوص تصریح کرد: اردبیلی‌ها مواد خوراکی در سفره هفت‌سین می‌گذارند تا به نوعی سفره پربرکتی را در ابتدای سال داشته باشند.
پوران دخت سپاسی تصریح کرد: درواقع تمامی خوراکی‌هایی مانند برنج، سینه مرغ، سر ماهی و سیب به این دلیل در سفره گذاشته می‌شود که تا پایان سال سفره خانواده پر از این خوراکی‌ها و پربار باشد.
وی افزود: در گذشته حتی از غذاهای مخصوص شب عید که کوکو و قیمه است به همراه زرشک در سفره می‌گذاشتند.
سپاسی به یاد دارد که آجیل سفره عید دو نوع بود؛ نوع اول خشکبار بود که شامل یک نوع کشمش سیاه خشک شده (شانی) به همراه گردو و یک نوع کشمش زرد خشک شده(فاخری) به همراه بادام و برگه که یک نوع میوه خشک است.
وی افزود: آجیل دوم همین آجیل مرسوم است که با هم مخلوط کرده و در بشقاب‌های کوچکی می‌ریختند و دور تا دور سفره برای مهمانان می‌چیدند.
وی به یاد دارد که برخی خانواده‌ها انار دانه دانه باگلاب نیز در سفره می‌گذاشتند.
سفره هفت‌سین در مناطق آذربایجان زیبایی‌های کم‌نظیری دارد که هنوز به درستی مطالعه نشده است.آنچه مورد تأکید این کهن‌سال است توجه به مؤلفه حیات‌بخشی سین‌های سفره و آرزوی تداوم برکت سفره در طول یک سال است.
بطوریکه اردبیلی‌ها سفره هفت‌سین را تمثیلی از سفره زندگی خود در طول یک سال می‌پنداشتند و آرزو داشتند اگر با عناصر برکت و زیبایی و تطهیر آن را زینت دهند در طول سال نیز چنین سفره‌ای داشته باشند.
مردم‌شناس اردبیلی نیز در خصوص المان‌های سفره هفت‌سین بهخبرنگار مهرگفت: سفره هفت‌سین در مناطق آذربایجان زیبایی‌هایی کم‌نظیری دارد که هنوز به درستی مطالعه نشده است.
اصغر تقایی تصریح کرد: همین ضعف مطالعه موجب شده که به عنوان مثال دلیل اصلی استفاده از سر ماهی مشخص نیست.
وی با استناد به برخی پژوهش‌های مردمی ادامه داد: هرچند گفته می‌شود سر ماهی و سینه مرغ برکت سفره است اما به نظر می‌رسد بیش‌ازپیش این عناصر باید مطالعه شود.
رقابت سمنو با «همیشه جوان»
در حال حاضر نه تنها هفت‌سین ذکر شده در ابتدای بحث چندان مورداستفاده نیست بلکه برخی المان‌ها به سفره هفت‌سین اردبیلی‌ها اضافه شده که چندان تناسبی حتی با موقعیت اقلیمی آن ندارد.
از جمله اینکه به نظر می‌رسد سمنو در هفت‌سین اردبیلی‌ها به ندرت مشاهده می‌شده و باباصفری تأکید کرده اگر سین‌های اصلی تأمین نمی‌شد از سایر خوراکی‌هایی که ابتدای آن با سین شروع می‌شود، استفاده کنند.
بااین‌وجود همین عدم انسجام در حفظ اصالت‌های سفره هفت‌سین موجب شده پژوهشگران بعد از بابا صفری به سمنو اشاره داشته باشند.
بطوریکه موسی اصغر زاده در مجموعه پژوهشی خود با عنوان فرهنگ عامیانه دارالارشاد اردبیلی سین‌های هفت‌سین را شامل سوره(قران)، سبزی، سکه، سماور، سینی، ساعت، سرکه، سیب، سنگک، سمنو و چیزهایی عنوان کرده که با سین آغاز می‌شود.
وی به ماهی رنگین و شمع‌های رنگین نیز اشاره دارد و بااین‌وجود آنچه از قلم افتاده برگ‌های سبز نوعی درخت است که در بین اردبیلی‌ها همیشه جوان نامیده می‌شود.
این برگ‌ها به دلیل ماندگاری طولانی‌مدت و عدم تغییر رنگ به این عنوان نامیده می‌شوند و هنوز که هنوز است سفره آرای برخی از خانه‌ها هستند.
یک کهن‌سال اردبیلی معتقد است همیشه جوان برای برخی زندگی، برخی فرزندان و برخی خوشی و شادابی تعبیر می‌شود و با قراردادن آن در سفره هفت‌سین فرد می‌خواهد این داشته‌ها شاداب و بدون فرسودگی و مشکل باقی بماند.
شهروندان اردبیلی مانند سبزه عید، همیشه جوان را نیز در ۱۳ به در به آب‌های روان می‌سپارند.
ماهی قرمز چینی‌ها نوروز را اعلام می‌کند
از جمله دیگر عناصری که به نظر می‌رسد آمیختگی وارداتی دارد، ماهی قرمز است.
ماهی قرمز بومی کشورهایی مانند ژاپن، چین، هنگ کنگ، لائوس و ماکائو بوده و در شرایط مناسب نیز حتی تا ۲۰ سال می‌تواند زندگی کند ولی معمولاً به دلیل شرایط نگهداری بیشتر از ۶ الی ۸ سال زنده نمی‌ماند.
به دلیل همین مقاومت گونه ماهی قرمز به سادگی می‌تواند چرخه‌های زیست‌محیطی آب‌های جاری را به هم ریخته و به طرز غیرقابل‌باوری تکثیر پیدا کند.
به گفته کارشناسان ماهی قرمز به تغییرات ناگهانی دما حساس بوده و این تغییرات حتی می‌تواند منجر به مرگ آن نیز شود.
مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست استان اردبیل از احتمال شیوع بیماری‌های پوستی و ارگانیک از طریق تماس با این گونه ماهیان خبر داده است و درعین‌حال برخورد با فروشندگان غیرمجاز را هشدار داده است.
با وجود اطلاع‌رسانی گسترده سؤال اینجا است که چرا ماهی قرمز توانسته در سفره هفت‌سین ایرانی‌ها جا خوش کند؟
کارشناسان شیلات می‌گویند تغییر مکرر ظرف و دمای ماهی قرمز زمانی که خریداری می‌شود و آب تنگ آن در منازل عوض می‌شود، موجب وارد شدن شوک قلبی به این جاندار کوچک می‌شود.
از سویی اصغر زاده در کتاب خود اشاره دارد که در آستانه تحویل سال در برخی محله‌ها مردم در مسجد جمع می‌شدند، طشتی را شسته و مقداری آب آغشته به زعفران در آن می‌ریختند. از نیم ساعت به تحویل روحانی محل می‌آمد و همگی در اطراف طشت حلقه می‌زدند. روحانی دعای تحویل سال را بلندبلند می‌خواند و دیگران تکرار می‌کردند تا وقت تحویل سال فرا رسیده در ظرف دیگری چند ماهی زنده می‌انداختند و معتقد بودند که تحویل سال را «اول خالق، سورا بالیق» یعنی اول خالق بعد ماهی می‌داند و ماهی با بالا پریدن از آب آن را اعلام می‌کند.
مردم‌شناس اردبیلی معتقد است دلیل بروز و ظهور المان‌های این چنینی به ضعف مطالعات و ضعف پاسداشت از ارزش‌های کهن بازمی‌گردد.
تقایی تأکید دارد حتی اینکه هفت‌سین در گذشته هفت شین بوده مورد مطالعه قرار نگرفته و متأسفانه امروز شاهد فروش گسترده سین‌های پلاستیکی هستیم.
سیب‌های پلاستیکی عطر زندگی ندارد
مطابق اظهارات این پژوهشگر فاصله گرفتن از آداب‌ورسوم اصیل و کهن به عینه مشاهده می‌شود. هنوز که هنوز است در روستاها، سفره‌هایی با طعم و عطر زندگی سال نو را تحویل می‌کند اما در شهرها هفت‌سین‌های ساختگی جایی برای شنیده شدن و دیده شدن نشانه‌های زندگی باقی نمی‌گذارد.
تا جایی که هفت‌سین‌های پذیرای مهمان در شهرها نیز در بیشتر مواقع بی‌توجه به عناصر اصیل است و تنها کپی‌برداری از عناصری است که همه جا متداول شده است.
چنین وضعیتی مسئولیت شهرداری اردبیل و سایر شهرهای این استان و میراث فرهنگی استان را خطیر می‌سازد. چرا که شهرداری اردبیل می‌تواند با هفت‌سین‌هایی متناسب با المان‌های اصیل آداب‌ورسوم ریشه‌دار این دیار را هم برای شهروندان و هم مهمانان فرهنگ‌سازی کند.
در این میان به سادگی با اطلاع‌رسانی می‌توان شهروندان را به سمت انتخاب سین‌های برگرفته از فرهنگ ریسه دار هدایت کرد تا روزی نرسد که فرزندان ما سینه مرغ و سر ماهی در سفره هفت‌سین را بی‌معنی بپندارند.
گزارش از: ونوس بهنود