قلعه کنگلو قلعه ای بی نظیر در ارتفاعات البرز است که دارای معماری بی نظیر و منحصرفردی تشخیص داده شده است.
به گزارش تابناک مازندران، "قلعه کَنگِلو" با مساحتی حدود سه هزار متر در دامنه های جنوبی رشته کوه "خِرو نِرو" بر فراز تپه مخروطی و منفرد به صورت شمالی – جنوبی بنا شده است و به فاصله تقریبی ۲۰ کیلومتری در جنوب شرقی دوآب در اراضی دهستان راستوپی و خطیرکوه شهرستان سوادکوه در نزدیکی روستای کنگلو روی صخره‌ای قرار دارد.
ارتفاع این تپه در سمت شمال نسبت به دامنه خود با شیب 40 درجه حدود 100 متر و از جنوب با شیب 90 درجه و گاهی با شیب منفی منتهی به دره ای می شود که عمق آن حدود 350 متر است.
از ضلع جنوبی قلعه به سبب اشرافی که بر کیلومترها چشم انداز خود دارد می توان منطقه را کنترل کرد و این دره راه صعب العبوری به شهمیرزاد و سمنان دارد.
نمای خارجی قلعه را یک باروی عظیم سنگی تشکیل می‌دهد که در قسمت میانی و طرفین آن، برج‌های دیده‌بانی تعبیه شده است، فضای داخلی این قلعه با توجه به بقایای آن، مدور و در دو طبقه ساخته شده بود که قسمت عمده آن از بین رفته و در حال ویرانی است، عمده مصالحی که در ساختمان قلعه به کار رفته سنگ لاشه با ملات آهک و سنگ ریزه هستند.
مسیر دسترسی به آن بعد از عبور از رودخانه آریم و دوراهی چاشم ، ۱۶ کیلومتر طول دارد، محل ساخت آن نیز بر سر کوهی منفرد و سنگی بر لب آب آریم تنگه است و با راه آهن دوآب ۱۱۸۴متر اختلاف ارتفاع دارد.
قلعه کنگلو زمانی در سه طبقه احداث شده بود، اما با توجه به از بین رفتن بخش فراوانی از معماری طبقه سوم، کار کاوش در فضاهای طبقه دوم به روش ارگانیک انجام شد.
سامان توفیق دکتری باستان شناسی در گفت و گو با ایسنا، درباره دژ کنگلو در شهرستان سوادکوه استان مازندران، اظهار کرد: دژ کنگلو شبیه عقابی با بال های باز که بال‌ها همان بازوهایی که برای جلوگیری از رانش هسته مرکزی دژ تعبیه شده است به شمار می رود.
وی افزود: این قلعه در استتار طبیعی بالای دره باستانی آرم و در شکاف بخشی از رشته کوه های البرز در سوادکوه قرار دارد و همین یکی از دلایلی بود که از دستبرد و تجاوز بیگانگان و غارتگران در امان مانده است، در محوطه پیرامون قلعه گورهایی رو به قلعه یا قله خرونرو کاوش شده و از اعصار آهن و همچنین از دوره ساسانی هم تدفین به دست آمده است.
این باستان شناس در زمینه استحکامات دفاعی قلع کنگلو گفت: دژ کنگلو دارای پلان منحصر به فرد در میان قلاع و استحکامات دفاعی ایران با تکنیک های بومی البرز و دارای معماری اشکانی - ساسانی است که در فرم طاق ها قابل قیاس با غار دژ اسپهبد خورشید در همین منطقه و قلعه دختر فیروزآباد، کاخ سروستان و مجموعه تخت سلیمان در دیگر نقاط ایران است.
توفیق با بیان اینکه در این دژ سازه‌هایی با پلان چهار گوش و بقایای اندودکاری با کاوش باستان شناسی بیرون آمد، که نشان می دهد برای ذخیره آب و مایعات ایجاد شدند، خاطر نشان کرد: نوع معماری این قلعه از دوره ساسانی و مصالح به کار رفته از جنس سنگ و گچ نیم کوب است و گچ با خاکی که دارای اکسید آهن موجب ایجاد نمای سرخ فام در دژ کنگلو شد که البته در دهه گذشته تغییرات آب و هوایی و دخل و تصرف انسانی در طبیعت و اقلیم منطقه، کمی از این سرخی کاسته و دگرگون شده است.
وی یادآور شد: اسپهبد خورشید در زمان حمله اعراب برای عبور لشکریانش با توجه به استتار کاملی، که تنگه آریم داشت از دورن این دره خاندان و اموال خود را گذر داد.
این باستان شناس با اشاره به اینکه قلعه کنگلو در جنوب رشته کوه «خِرو نِرو» با ارتفاع 3620 متر قرار دارد، گفت: بومیان «خِرو نِرو» را چِکِل به معنی چکاد کوه و صخره دست نیافتنی می‌نامند و به باور آنها، چِکِل آنقدر بلند است، که خورشید هر روز برای طلوع از زیر آن بالا آمده و در هنگام غروب از یال غربی چِکِل پایین می رود و این رشته کوه حد شرقی استان مازندران با استان سمنان و شرقی ترین بخش سوادکوه است .
این باستان شناس گفت: نکته جالب توجه این که خط رأس قلعه کنگلو دقیقا تنظیم شده با وسط رشته کوه خِرو نِرو و پلان و فرم خاص این دژ، گمانه‌هایی مبنی بر کاربرد نجومی دژ کنگلو و چِکِل را تقویت می‌کند، که نیازمند بررسی های اخترشناسان و محققین این بخش هست.
وی با اشاره به اینکه کنگِلو در زبان محلی مازندرانی به کنگِلی هم معروف است، تصریح کرد: کَنگِلی در زبان مازندرانی به زنبور گفته می شود و همچنین ماز هم که در زبان ادبیات مردمان البرز به معنی دژ یا کندوی زنبور عسل است، به دلیل آنکه کندوی زنبور عسل همیشه یادآور و الهام بخش دژ و قلعه است، قلعه کنگلو هم تشبیه به آن شد و همچنین واژه "لی یا لو" در زبان مازندرانی به معنی غار یا اِشکفت است، مانند اسامی غارهای پلنگِ لی، دیوِلی، بِزِلی و غیره که در صفحات البرز دیده می شوند.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه قلعه کنگلو در دره آریم قرار دارد، افزود: نام «آریم» به شهر «آرِم خواست» در متون جغرافیایی بر می خوریم، که ریشه ساسانی و در کوه قارِن قرار دارد و در قرن سوم وقتی اعراب بر آل قارِن غلبه می‌کنند، حکومت این کوهستان به شهریار باوندی واگذار می‌شود و نام کوه به شهریار کوه تغییر نام پیدا کرد که نشستگاه ییلاقی اسپهبدان در آریم بود.
این باستان شناس با بیان اینکه در اوایل دهه ۹۰ مرمت موردی قلعه کنگلو به موجب نبود اعتبار کافی انجام شد، خاطرنشان کرد: در حال حاضر شکافی طولی روی برج مرکزی آن ایجاد شده، که متأسفانه به دلیل برداشت داربست های فلزی که تا چندی پیش اثر را نگاه می داشت، با کوچکترین رانش و زمین لرزه، خطر ریزش این معماری بی نظیر را تهدید جدی می کند و مطمئناً پیامدهای فرهنگی، روانی و مالی آن بیشتر از هزینه داربست‌ها است.
توفیق افزود: در پی اطلاع رسانی‌های گذشته، گروهی از جهانگردان بین المللی قصد بازدید از غار دژ اسپهبد خورشید سوادکوه را داشتند، که به دلیل انجام پژوهش‌های باستان شناسی، شرایط محیطی نامطلوب و محاصره معادن پیرامون اثر و بازتاب منفی گزارش بازدید آنها، بازدید از دژ کنگلو در برنامه آنان گنجانده شد.
این باستان شناس با اشاره به اینکه در روز جمعه در بیست و هشتم خرداد ماه 95، گروهی از جهانگردان بین المللی، با 38 خودروی سواری و بیش از 60 توریست از کشورهای مختلف اروپایی، در قالب تیم گردشگری به سوادکوه، منطقه دوآب و قلعه کنگلو آمدند، گفت: جهانگردانی که از قلعه کنگلو بازدید کردند با دیدن این دژ زیبا و معماری خاص آن و طبیعت بکر شهرستان سوادکوه شگفت زده شدند و به طور قطع در آینده نه چندان دور شاهد بازدیدهایی از این دست هستیم.
توفیق با بیان اینکه مسئولان دولتی توجه کنند، این آثار تاریخی منحصر به فرد هستند و مجوزهای صادره برای اقدامات عمرانی و معدنی، با استعلام و در نظر گرفتن محیط زیست و حیات وحش، منابع طبیعی و میراث فرهنگی منطقه انجام گیرد، گفت: باید برای نجات این اندک باقی مانده تلاش کنیم و بیشتر از این فرصت سوزی و سهل انگاری صورت نگیرد.
احمد باوند سوادکوهی محقق تاریخ نیز در گفت و گو با خبرگزاری ایسنا، با اشاره به اینکه قلعه کنگلو در روستای کنگلو بنا شد که قدمت آن به دوره ساسانیان می رسد، اظهار کرد: قلعه کنگلو در شهرستان سوادکوه استان مازندرات بر سر یک صخره منفرد کله قندی پر شیب در امتداد جنوبی رشته کوه خِرو نِرو بنا شد که همانند دو بال عقاب در حال پرواز بر روی کوه قرار دارد.
وی افزود: بال های باز این قلعه با زاویه ای گشوده انگار می خواهد مهمان ورودی را در آغوش بگیرد.
باوند با بیان اینکه در انتهای دو بازو، دو برج توپر، برای پایداری و استواری باروها ساخته شد، تصریح کرد: دو بازو قلعه کنگلو، از دو برج تشکیل شده که طرفین به برجی مدور وسیع منتهی می شود که ارگ اصلی قلعه و مدخلی کوچک در پایین آن قرار دارد.
این محقق با اشاره به اینکه قلعه کنگلو دارای یک ارگ با سه طیقه، دو دیوار بازو مانند و دو برج است، گفت: ارتفاع ارگ سه طبقه بین 14 الی 15 متر و دیوار دو طرف ارگ 6 متر و برج های آن حدود 5.6 تا 7 متر است و به نظر می رسد این قلعه کاربرد آیینی داشت.
باوند یادآور شد: قلعه کنگلو به هنگام حملات و یورش ناگهانی دشمنان دارای کاربردی سپر مانند بود و در طراحی آن، جنبه تدافعی را در اولویت قرار دادند.
به گزارش ایسنا، از این رو می توان پذیرفت که قلعه کنگلو از موقعیت استراتژیک و حساسی برخوردار است.
در بررسی و مستندسازی سال‌های 83 تا 90 بیش از 100 اثر باستانی در ارتفاعات شهرستان سوادکوه شناسایی شد که شامل قلاع، برج های دیده بانی ، غار- دژها، غارهای مسکونی، دیوار و سد، راه باستانی، نیایشگاه ها و امامزاده ها و تعداد بی شماری از محوطه های باستانی است که تعداد بسیار اندکی از این آثار در لیست آثار ملی ثبت شده و بقیه زیر ضربات هر روزه کلنگ حفاران غیرمجاز و تیغه‌های لودر و بلدوزر اقدامات عمرانی و معدنی در حال جان دادن هستند.
گزارش زهرا اشکیود خبرنگار ایسنای مازندران