به گزارش
تابناک مازندران، دکتر محمدحسن الهی زاده مدیر گروه آموزشی تاریخ دانشگاه بیرجند در گفتگوی تفصیلی با خبرنگار شبستان در بیرجند با اشاره به اینکه در زمان امام رضا(علیه السلام) فضای علمی خیلی زیادی بر جامعه حاکم نبوده است که بگوییم به دلیل این فضا، امام رضا(علیه السلام) به عالم آل محمد مشهور شدند، اظهار داشت: شرکت امام رضا (علیه السلام) در جلسات مناطراتی که با حضور پیروان ادیان و فرق مختلف برگزار می شد، که منجر به طرح سوالات و شبهات مختلفی می شد و در نهایت پاسخ خود را دریافت می کردند موجب شد که «عالم آل محمد» برای امام رضا(علیه السلام) ثبت شود.
وی با اشاره به اینکه دوران امام صادق (علیه السلام) زمان بروز گروههای فکری مختلف بود و تمام جامعه درگیر مسائل فکری، اندیشه ای و علمی است، ادامه داد: ولی زمان امام رضا (عليه السلام) بیشتر مسائل «سیاسی» است؛ یعنی بُعد علمی تبدیل به بُعد سیاسی شده است و با آمدن خلفایی از جمله هارون و مامون، فضا متفاوت شده است.
استاد تاریخ اسلام دانشگاه بیرجند افزود: در زمان امام رضا(علیه السلام) علومي که مد نظر اين امام همام بود با علوم رایج متفاوت بود بگونه ای که در زمان هارون الرشید بیت الحکمه تاسیس می شود و بعد از آن نیز مامون نهضت ترجمه را با ترجمه کُتب متعدد از ملل مختلف ادامه می دهد اما باید توجه داشت که فضای اصلی جامعه، متکی به یک نهضت علمی نیست و حکومت به علوم خاصی توجه می کند که نياز حکومت باشد و مانند دوران امام صادق (علیه السلام) جریان علمی خاصی وجود ندارد.
وی ادامه داد: عباسیان با یک شعاری روی کار آمدند که شعار اهل بیت (علیهم السلام) نيز بود یعنی ادعا می کردند که می خواهیم حکومت را بسپاریم به یک نفر از خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) که مورد رضایت همگان (از خاندان آل محمد) باشد.
دکتر الهي زاده گفت: زمانی که عباسيان در سال ۱۳۲ پیروز شدند برخلاف انتظار اعلام کردند که ما مصداق «الرضا» هستیم و علویان نسبت به این موضوع کاملا اعتراض داشتند.
وي اضافه کرد: در این ایام علویان به دو گروه قابل شناسایی هستند؛ (فرزندان امام حسن علیه السلام معروف به «حسنیان» و فرزندان امام حسین علیه السلام معروف به «حسینیان») که در این میان عباسیان نسبت به هر دو گروه حساس بودند و منصور عباسی بسیار حساس بود که متوجه شود علویان چه اقداماتی را در مقابل عباسیان به طور مخفیانه انجام می دهند و در واقع ترس داشتند که علویان یک نهضت و يا حرکت مخفی برای سرنگونی حکومت عباسیان انجام دهند.
وی ادامه داد: در زمان منصور عباسی بود که قیام نفس زکیه یکی از نوادگان امام حسن (علیه السلام) در مدینه و همزمان با وی برادرش ابراهیم در بصره علیه منصور عباسی با شعار سیاسی «خلافت حق فرزندان علی از نسل فاطمه » است انجام مي شود.
اين استاد تاريخ اسلام گفت: در این ایام حسینیان از جمله امام صادق(علیه السلام)، امام کاظم (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) نیز ادعاهایی داشتند و مدعی بودند که عباسیان یک دروغ بزرگ گفته اند.
گام اول مامون در ابتداي خلافت: پاسخ دادن به ادعاهاي علويان
دکتر الهي زاده با اشاره به اینکه حکومت بعد از منصور عباسی توسط مهدی عباسی، هادی عبادسی، هارون و مامون ادامه پيدا می کند و در همین ایام امام صادق و بعد از ایشان امام کاظم و امام رضا علیه السلام به امامت می رسند، افزود: دوران امامت امام رضا علیه السلام با خلافت هارون و مامون همزمان بود و در این ایام مامون یکی از اقداماتی که انجام داد این بود که تلاش کرد که ادعاهای علویان را به پایان برساند.
وی با بیان اینکه قبل از اینکه مامون تصمیم به این کار بگیرد ۵ قیام از سالهای ۱۴۵ تا ۱۷۵ توسط حسنیان انجام شد و فضای جامعه علیه عباسیان و حقانیت آنها متشنج بود، ادامه داد: تاریخ نشان می دهد که مامون در این فضای سیاسی به ناچار به علویان توجه می کند.
وی با تاکید بر اینکه امام رضا علیه السلام در این دوران ادعای حکومت را دارند اما طالب آن نیستند، گفت: با توجه به حدیث سلسله الذهب «پدرم، موسی بن جعفر الکاظم، برای من روایت کرد از قول پدرش، جعفر بن محمد الصادق، از قول پدرش، محمد بن الباقر، از قول پدرش، علی بن الحسین زین العابدین، از قول پدرش، حسین بن علی که در سرزمین کربلا شهید شد، از قول پدرش، امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب که در کوفه شهید شد، از قول برادر و پسر عمویش، محمد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم، از قول جبرئیل، که خداوند فرمود:« کلمه لا اله الا الله حصنی فمن قالها دخل حصنی و من دخل حصنی امن من عذابی بشرطها و شروطها و انا من شروطها » امام رضا در این حدیث علاوه بر اينکه به مسئله امامت اشاره مي کنند، به بُعد دیگر آن یعنی حکومت «انا من شروطها» نیز اشاره می کنند.
دلايل پيشنهاد خلافت و ولايتعهدي از سوي مامون به امام رضا (عليه السلام)
به گفته مدیر گروه آموزشی تاریخ دانشگاه بیرجند، در تاریخ هیچ گزارش و یا سخنی نداریم که ائمه معصومین علیهم السلام از لحاظ سیاسی خنثی بوده باشند؛ امامان در مسائل سیاسی نظر خود را اعلام می کردند ولی بَعد از امام حسین علیه السلام به دلیل اینکه فرصت را مناسب نمی دیدند هیچ یک از ائمه اقدام خاصی نکردند که به حکومت دست پیدا کنند.
دکتر الهي زاده درخصوص پیشنهاد مامون به امام رضا(علیه السلام) مبني بر قبول «خلافت و سپس ولایتعهدی» گفت: عده ای معتقدند که این یک طرحی بود که مامون اعتقادی به آن نداشت و عده ای دیگر می گویند مامورن در یک مراحلی از این طرح صادق بوده است ولی بعد از آن خیر !
وی ادامه داد: عده ای ديگر معتقدند که مامون با انجام این کار می خواست به عباسیان فشار بیاورد چرا که خانواده عباسی طرفدار امین بود و مامون با انجام این کار می خواست به نوعی تهدیدی به عباسیان بکند که اگر به حکومت من پشت بکنید به سمت علویان می روم.
اجبار امام رضا (عليه السلام) در پذيرش ولايتعهدي
وی اضافه کرد: عده ای دیگر معتقدند که فضا و شرایط اقتضاء می کرد که مامون به سمت امام رضا برود ولی از نظر شیعیان این طرح مامون؛ یک توطئه بود چرا که امام رضا علیه السلام راضی به خلافت نبود و به اجبار تن به ولايتعهدي دادند که در آن هیچ اختیاری در عزل و نصب نداشته باشند!
اين استاد تاريخ اسلام در پاسخ به این سوال که چرا امام رضا (علیه السلام) خلافت را قبول نکردند با توجه به اينکه علويان در آن ايام ادعاي حکومت را داشتند؟ پاسخ داد: از نظر تاریخی فرصت بسیار مناسبی برای امام رضا(علیه السلام) با پیشنهاد مامون فراهم شده بود ولی امام رضا(علیه السلام) در شرایط سختی قرار گرفته بود چرا که اگر این مسئولیت را نمی پذیرفت به ضرر شیعیان و علویان بود و از سوی دیگر با تهدید به قتل مامون در مراحل آخر دعوت مواجه شده بود.
وی افزود: اگر امام رضا (علیه السلام) آن زمان ولایتعهدی را نمی پذیرفت امروز برای ما شيعيان این سوال ایجاد می شد که ایرادی به عباسیان وارد نیست چرا که آنها این پیشنهاد را به علویان داده بودند و امام رضا از پذیرفتن آن امتناع کردند و از سوی دیگر اگر از امام رضا(علیه السلام) پیشنهاد قبول «خلافت با حفظ ساختار» که از سوی مامون به ایشان شده بود را قبول می کردند در واقع مهر تاییدی بر آنچه که قبول نداشتند، بود.
الهي زاده با تاکید بر اینکه مامون پیشنهاد خلافت با حفظ ساختار را به امام رضا علیه السلام داده بودند، گفت: بنابراین امام رضا (علیه السلام) هیچ اختیاری برای تغییرات نداشتند به همین دلیل به ناچار پیشنهاد ولایتعهدی بدون هیچ پست و مقامی را قبول کردند.
وی با اشاره به اینکه شهید مطهری در کتاب «سیری در سیره ائمه اطهار» آوده است که مامون یک شخص دانشمند بود، اضافه کرد: بخشی از پیشنهاد مامون به امام رضا عليه السلام به این موضوع برمی گردد که با توجه به اینکه مامون یک شخص دانشمند بوده است با این اقدام می خواست دربار خود را محل تجمع علما و دانشمندان نشان بدهد و از سوی دیگر امام رضا علیه السلام یک بازو برای مشروعیت بخشیدن مامون محسوب می شد.
ترس مامون از نفوذ معنوي امام رضا عليه السلام
وی افزود: سخت گیری های مامون در انتقال امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو با نیروهای نظامی نشان می دهد که مامون به یک «شخص» تمایل نشان می دهد نه یک «تفکر و نگاه» که اگر قرار بود نگاه و تفکر امام را قبول داشته باشد باید «ولایت» امام را قبول می داشت و نحوه برخورد با ایشان را به گونه ای دیگر انتخاب می کرد.
اين استاد تاريخ اسلام با اشاره به جسارت هایی که در حین دعوت از امام رضا(علیه السلام) شده بود، گفت: این موضوع نشان می دهد که جنس کار مامون، از جنس پیروی و شکل کار«اعتقادی» نیست و تنها یک دعوت صوری بوده است و مامون تنها به فکر حل مشکلات خود بوده است نه اینکه امام رضا(علیه السلام) را به خلافت برساند.
به گفته وی، عباسیان در دوره ای شاگرد مکتب ائمه (امام صادق) بوده اند و قبل از اینکه به حکومت برسند با علویان و امام صادق (علیه السلام) رفت و آمد داشتند و یکسری اطلاعات از جایگاه و نفوذ اجتماعی و معنوی ائمه معصومین (علیهم السلام) داشتند بنابراین از جایگاه امام رضا(علیه السلام) می ترسیدند.
دکتر الهی زاده ادامه داد: برای مردم خراسان آن زمان، امام رضا (علیه السلام) به عنوان امام هشتم مطرح نبود ولی چون ایشان فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودند و عباسیان عموزادگان پیامبر از سوی مردم مورد احترام ویژه تری بودند.
وی با اشاره به اینکه امامت امام رضا (علیه السلام) از سال ۱۸۳ آغاز شد و قسمتی از امامت ایشان در دوران هارون الرشید و بخشی در زمان امین و مامون بوده است، گفت: امام رضا(علیه السلام) متولد سال ۱۴۸ هجری قمری و مامون متولد ۱۶۹ بوده است و در واقع امام رضا عليه السلام بيش از ۲۰ سال از مامون بزرگتر است.
وی گفت: امام رضا (علیه السلام) رغبتی در پذیرش خلافت و ولایتعهدی نداشتند و از نظر تاریخی اجبار باعث شد که امام تن به پذیرش ولایتعهدی بدهد چراکه می دانستند با توجه به اهدافی که مامون دارد اگر این کار را انجام نمی دادند ايشان را از پیش پای خود براي رسيدن به اهدافش برمی داشت.
دريافت ويژگي هاي امام رضا عليه السلام با نگاه به زندگي امامان پيشين
مدیر گروه آموزشی تاریخ دانشگاه بیرجند تصریح کرد: اگر بخواهیم ویژگی های امام رضا(علیه السلام) را با نگاهی به زندگی امامان قبلی دربیاوریم مشاهده می کنیم که دوران امامت امام صادق علیه السلام از سال ۱۱۴ شروع و تا ۱۴۸ ادامه یافت ولی عباسیان در سال ۱۳۲ روی کار آمدند.
وی با اشاره به اینکه امام صادق علیه السلام یکی از مخالفان اصلی منصور عباسی بود، ادامه داد: به همین دلیل منصور عباسی بعد از اینکه امام صادق را به شهادت رساند، تلاش می کند که دریابد در وصیت نامه امام چه کسی به عنوان امام بعدی معرفی شده است؟ ولی چون وصیت بسیار مبهم بود، این موضوع را نتوانست بفهمد بگونه ای که حتی بین شیعیان چند ماهی بعد از شهادت امام صادق علیه السلام در شناسایی امام بعدی اختلاف به وجود آمد.
دکتر الهي زاده با بیان اینکه سیاست تقیه بعد از امام سجاد علیه السلام شروع و تا آخرین امام ادامه یافت، گفت: تقیه یعنی اعلام نکردن نظر اصلی هنگامی که تهدید جانی وجود داشته باشد بگونه ای که ائمه معصومین علیهم السلام، همه چیز را به همه نمی گفتند.
وی اظهار داشت: تعیین امام بعدی تا دوران امام حسین علیه السلام بسیار آسان بود اما از آن دوران به بعد بالاخص در دوران امام صادق علیه السلام که حکومت به دنبال شناخت امام بعدی بود بسيار مشکل بود؛ به همین دلیل امام صادق علیه السلام سیستم وکالت را راه اندازی کردند تا ارتباط ایشان با پیروان مستقيم نبوده و از طریق پیروان باشد.
وی ادامه داد: در دوران امامت امام کاظم علیه السلام (سال ۱۴۸ تا ۱۸۳) با سیری در تاریخ، مشاهده می کنیم که امام از سال ۱۷۱ در زندانهای هارون الرشید تحت فشار قرار می گیرند و هارون برای اینکه پی به مناسبات امام کاظم علیه السلام با پیروانش ببرد ایشان را تحت نظر قرار می دهد تا اگر قصد براندازی حکومت وی را داشته باشند، متوجه آن شود.
استاد تاریخ اسلام دانشگاه بیرجند افزود: از امام کاظم علیه السلام به بعد تمامی امامان شیعه به خاطر مسائل سیاسی در دربار حکومت زندگی می کردند.
وی با اشاره به اینکه هنگامی که امام کاظم علیه السلام به شهادت می رسند امام رضا علیه السلام در مدینه حضور داشتند، گفت: مدینه در آن ایام تحت مراقبت عباسیان بود؛ هرچه عباسیان در آن سالها قدرت بیشتری پیدا می کردند محدودیت های ائمه شیعه و مخالفان عباسیان بیشتر می شد.
به گفته وی علویان مدینه در زمان هارون الرشید وضعیت مالی مناسبی نداشتند و هارون اجازه نمی داد که علویان مالی جمع کنند که بعد از آن به فکر فعالیت های سیاسی بیفتند.
نتايج ولايتعهدي امام رضا (عليه السلام)
الهي زاده با بیان اینکه مامون با پیشنهاد خلافت به امام رضا علیه السلام تلاش می کند که ایشان را در کنار خود داشته باشد، افزود: یکی از نتایج ولایتعهدی امام رضا علیه السلام این است که با این کار، گشایشی برای علویان ایجاد شد چرا که بسیاری از علویان در بیشتر مناطق جهان اسلام تحت تعقیب بودند و علویانی که در حجاز بودند با مهاجرت امام رضا علیه السلام به مرو، راهی ایران شدند.
وی اضافه کرد: به همین دلیل است که امروز در اقصی نقاط ایران اسلامی ما شاهد امامزادگانی (حضرت معصومه، حسین بن موسی الکاظم، احمدبن موسی معروف به شاه چراغ و ...) از نسل امام موسی کاظم (علیه السلام) هستیم چرا که این افراد نیز به دنبال امام رضا علیه السلام به ایران مهاجرت کردند.
دکتر الهي زاده با اشاره به حُب ایرانیان نسبت به خاندان پیامبر گرامی اسلام و استقبال باشکوه از علویان در ایران گفت: علویان نیز در مقابل، انسانها خوبی بودند و تلاش داشتند که منش پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) و حضرت علی علیه السلام را داشته باشند به همین دلیل از سوي ايرانيان با استقبال مواجه مي شدند.
مناظرات امام رضا عليه السلام موجب تبيين ويژگي هاي اسلام ناب براي مردم شد
استاد تاريخ اسلام دانشگاه بيرجند برگزاری مناظرات و روشنگری ها را یکی از دستاوردهای دوران ولایتعهدی امام رضا علیه السلام ذکر کرد و افزود: اگر امام رضا در مدینه به دلیل محدویت های مختلف، تعداد کمی از افراد با ایشان در ارتباط بودند اما در خراسان برگزاری مناظرات و جلسات روشنگری موجب شد که تعداد زیادی به برنامه های ایشان بروند و با امام و تفکرات ایشان آشنا شوند.
وی با تاکید بر اینکه مهمترین دستاورد ولایتعهدی امام رضا علیه السلام در عرصه اجتماعی «شناخت بیشتر جامعه و مردم از امام رضا و روشن شدن ویژگی های اسلام ناب برای مردم و در مقابل آشنا شدن با اهداف عباسیان» بود، ادامه داد: يکي از نکات مهم اين است که نباید امام رضا علیه السلام را محدود به شیعه کنیم و یا ایشان را با مامون مقایسه کنیم چرا که امام برای تمام انسانهای روزی زمین است ولی شیعیان به ایشان نزدیک تر هستند.
به گفته الهي زاده اگر امام را برای تمام انسانهای روی زمین در نظر بگیریم آن موقع این دستاورد برای ما روشن می شود چرا که اگر امام رضا علیه السلام این فرصت ولایتعهدی را در اختیار نمی داشت این مباحث به بشر و نسلهای بعد منتقل نمی شود بگونه ای که امروز کتب متعهددی درباره ایشان و دوران ولایتعهدی نوشته شده است.
وی گفت: ما خبر خاصی از امام رضا در صحنه های اجتماعی در سالهای ۱۸۳ لغایت ۱۹۸ که دوران امامت ایشان قبل از پذیرش ولایتعهدی است را نداریم و بیشتر اطلاعات ما مربوط به دوران ولایتعهدی ایشان است ولی باید دقت کرد که تمامی ائمه معصومین در سیره سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و ... یکی هستند و تنها بسته به مقتضیات و شرایط، جنس کار آنها فرق کرده است ولی نیت و سیره آنها یکی بوده و تنها صورت فرق کرده است.
مدیر گروه آموزشی تاریخ دانشگاه بیرجند با اشاره به اینکه قرآن «امام صامت» و ائمه معصومین «قرآن ناطق» هستند، گفت: بسیاری از اختلاف نظرهایی که امروز وجود دارد به این دلیل است که ما قرآن را می خوانیم ولی سیره اهل بیت علیهم السلام را مد نظر قرار نمی دهیم.
الهي زاده خاطرنشان کرد: باید دین را جامع نگاه کنیم و از آن استفاده ابزاری و تاریخی نکنیم و با سیره اهل بیت علیهم السلام بیشتر آشنا شویم تا مشکلات جامعه برطرف شود.