سیل، سین هشتم هفت سین امسال ایرانیان بود، بیش از یک سوم مردم کشور درگیر سیل شدند، ده ها نفر جان باختند، هزاران نفر بی خانمان شدند و میلیون ها نفر گرفتار.
افشین شاعری* هنوز صدای توپ تحویل سال نو شنیده نشده بود که سیل آمد از شمال کشور و استان گلستان و مازندران شروع شد. آمد و آمد تا به جنوب رسید، به لرستان و فارس و خوزستان و ایلام و .... درهای آسمان باز شد. آن قدر بارید و شست که سیل شد.
سیل فروردین 98 به معنای واقعی کلمه یک بحران ملی بود، هر چند عده ای به خاطر تعداد قربانیانش، آن را بحران ننامند، اما هزاران خانواده را به خصوص در روستاها و برخی شهرهای کوچک به ورطه فقر مطلق برد، انسان های زیادی که تا قبل از نوروز زندگی و ساز و نوایی یا زمینی برای کشاورزی، دامی برای چرا و دستی در تولید و اقتصاد داشتند اکنون هیچ ندارند، برای آنها سیل امسال یک بحران و فاجعه واقعی بود.
میزان خسارت های سیل کم نیست، گر چه هنوز آمارهای دقیق و درستی اعلام نمی شود و تصویر دقیقی از میزان خسارات نداریم اما پزشکی قانونی تا امروز تعداد کشته ها را 62 نفر اعلام کرده، البته که آمار این سازمان به روز نیست و همیشه با تاخیر اعلام می شود. حداقل 600 نفر مصدوم و راهی بیمارستان شده اند، افراد زیادی به علت سرما و عوامل بیماری زای دیگر اکنون بیمارند، نزدیک به 100 هزار نفر بی خانمان شدند. حداقل 4 هزار میلیارد تومان به بخش کشاورزی خسارت وارد شد و دهها هزار رأس دام از بین رفت.
علاوه بر آن به زیرساخت های ارتباطی کشور نیز خسارات جدی وارد شد، 35 جاده کشور در ایام سیل مسدود شدند، 12 هزار کیلومتر از جاده ها آسیب دیدند، برآوردهای اولیه، میزان خسارت راههای کشور را حدود 1600 میلیارد تومان اعلام می کند، حداقل 400 پل کاملا تخریب شده اند.
خسارات مادی سیل فروردین 98 ادامه دارد، دهها روستا کاملا نابود شد و دیگر وجود ندارند، روستاهای زیادی نیز به شدت تخریب شده اند، شاید آب در آق قلا و گمیشان و برخی شهرهای استان گلستان رو به فروکش کردن باشد اما بسیاری از روستاهای شمال هنوز در میان آب گرفتارند، وضعیت در استان های جنوبی به خصوص لرستان و خوزستان به شدت وخیم تر است.
گزارش ها حاکی از این است که ارتفاع گل و لای در برخی روستا از دو متر بیشتر است، خانه های زیادی در پلدختر و معمولان در استان لرستان به کلی از بین رفته است، هزاران خانوار تمام هست و نیست خود را از دست داده اند و حتی برای زنده ماندن به شدت به کمک نیاز دارند، برخی آنان متول و صاحب ثروت و مکنت بودند و اکنون انتظار دارند، کمک ها به نحوی باشد که شأن و منزلتشان حفظ شود.
سیل امسال مسافرت نوروزی بسیاری از مردم را مختل کرد، صحنه خودروهای روان در آب دروازه قرآن شیراز در پنجم فروردین که مثل اسباب بازی این طرف و آن طرف می رفتند، شاید برای همیشه نمادی از سیل ویرانگر 98 باشد که در ذهن ها می ماند. تصویری که به مدد رسانه های جدید در لحظه به دنیا مخابره شد و «سیل» گلایه ها و گزارش های تصویری مردم بود که در این شبکه ها در تعطیلات نوروز دست به دست می شد. سیلی در کنار سیل. سیل طبیعت البته در کنار تهدیدها و خسارات هنگفت، فرصت ها و شادی هایی هم در پی داشت اما فعلا نجات جان انسان های گرفتار، مصیبت زده و بی خانمان در اولویت است.
برای بررسی علل و عوامل میزان بالای خسارات سیل شاید به کاری کارشناسی و دقیق نیاز باشد اما هر چه بود سیل امسال غافلگیر کننده بود. بسیاری را غافلگیر کرد حتی زمانی که آخرین روزهای اسفند 97 سیل در شهرها و روستاهای گلستان و مازندران شروع شد تا مدتی اهمیت آن جدی گرفته نشد و شروع اقدامات با تأخیر انجام شد.
سازمان هواشناسی که به دقت گزارش های خود می بالد، می توانست خیلی زودتر، جدی تر و البته فراگیرتر هشدارهای لازم را به دستگاه های مسئول و مردم اعلام کند، سازمان مدیریت بحران باید از مدت ها قبل برای چنین مواقعی برنامه های دقیق با تقسیم بندی کاری مشخص برای دستگاه های متولی تعیین می کرد، میزان آمادگی برای چنین مواقعی قطعا باید بیشتر می بود نه اینکه پس از گسترش بحران، بیدار شویم و هشدار دهیم که مردم به سفر نروید و در حاشیه رودخانه ها اتراق نکنید.
مساله مهم بعدی مدیریت بحران و هماهنگی دستگاه های مسئول است، مدیریت بحران چهار فاز پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی دارد. سیل اخیر و میزان بالای خسارات آن نشان داد که تقریبا در هر چهار مرحله مدیریت بحران مشکل داریم. همایش ها و نشست های زیادی تقریبا به طور مداوم از سوی دستگاه های مختلف درباره بحران و بلایا در کشور برگزار می شود. در همه آنها حرف های تکراری زیادی شنیده می شود که ایران یک کشور بلاخیز است و 32 نوع بلای طبیعی در ایران رخ می دهد و سابقه دارد اما دریغ از برنامه و عمل.
در چنین شرایطی با اینکه حدود یک دهه خشکسالی را پشت سر گذشته ایم، خطر سیل همیشه بالای سرمان بوده است اما هرگز به فکر سیل بندهای مطمئن برای شهرها و روستاهایی که در خطر هستند نبوده ایم، رودخانه ها لایروبی نشده اند، جنگل ها و موانع طبیعی از بین رفته اند و همچنان در حال تخریب هستند، ساخت و سازهای مجاز و غیر مجاز در شهرها و روستاها و حاشیه مسیل ها سالهاست که به خاطر خشکسالی ادامه دارد بی هیچ قاعده ای.
ماشین ها و امکانات فنی برای مقابله با بحران، برای جلوگیری از گسترش سیل و تخلیه آوار و گل و لای به هیچ وجه کافی و در حد و اندازه های فاجعه نبود و نیست، در بسیاری از مناطق امکانات، در حد بیل و کلنگی است که مردم سرگردان، گرفتار و بحران زده در دست دارند، با گذشت 17 روز هنوز همه راه های مسدود شده در روستاها و شهرهای سیل زده باز نشده اند به همین علت تعداد دقیق جان باختگان و خسارات انسانی سیل مشخص نیست. لایروبی های محدود پس از بحران شروع شده اما معلوم نیست چقدر این نوشدارو در این شرایط کارساز باشد.
بحران هنوز تمام شده و شهرها و روستاهای پایین دست در خوزستان همچنان گرفتار سیل و البته موج های جدید بارشی هستند. سرقت و ناامنی دغدغه بسیاری از سیل زدگان است. بخش مهم دیگری از عوارض بحران پس از فروکش سیل رخ می دهد، فرونشست زمین، رانش زمین، فرسایش خاک، از بین رفتن زمین های زراعی و نفوذ فاضلاب در شبکه آب آشامیدنی در راه است.
البته از فرصت ها و مواهب رحمت الهی غافل نیستیم، امسال سال پرآبی خواهیم داشت به شرط مدیریت آب و داشتن شبکه کارآمد آبخیزداری که از هدر رفتن آب جلوگیری کند. دریاچه ها، رودخانه ها و تالاب هایی که رو به نابودی بودند، جان گرفته اند، آب دریاچه ارومیه 36 سانتی متر بالا آماده است، تالاب گاوخونی زنده شده است، آب در زاینده رود جریان دارد. تالاب شادگان و هورالعظیم جان گرفته اند، اغلب سدها پر آب شده اند. ظرفیت شان تکمیل شده است، مدد همین سدها بود که عمق فاجعه انسانی کنترل شد و احتمالا خطر ریزگردها در سال 98 کمتر از سال های گذشته است.
روی دیگر سکه گرانی و کمبود محصولات کشاورزی و دامی است که البته مردم در سال 97 تجربه های تلخی از آن دارند. مردمانی که بحران گرانی گوشت و مرغ و پیاز و میوه و سبزی و خودرو و مسکن را پشت سر گذاشته اند. امسال را با سیل شروع کردند و البته امید که مدیریت نیازهای مردم در سال جدید بهتر و موثرتر باشد.
مردم سیل زده چشم انتظار بازسازی و کمک هستند تا به زندگی برگردند، مردمانی که در بدترین شرایط سیل، خودشان آستین بالا زدند، بیل و کلنگ برداشتند و به جنگ سیل رفتند.
مردمانی که صدای گرفته شان در رسانه های تعطیل در نوروز منعکس نشد و در صدا و سیما در لابه لای تبلیغات کرم و لوسیون های دروغین گم شد.
مردمی که در بسیاری از شهرها از جمله شیراز سرافراز خانه هایشان را محل اسکان موقت در راه ماندگان کردند، خودروهای آسیب دیده هموطنانشان را تا جایی که می شد به همت مردی خودشان سر پا کردند تا نشان دهند که ملتی بزرگ و متمدن هستیم. ملتی که خطرها، بحران ها و بلایای زیادی را پشت سر گذاشته است. همچنان استوار می ایستد و این بحران و بلا را با قدرت پشت سر خواهد گذاشت، ملتی که قرن ها پیش شاعر شهرش به دنیا اعلام کرد: بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند.
* سردبیر اخبار اجتماعی ایرنا