هدف از تحصیل در حوزه چیست؟
حجة الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری: بسم الله الرحمن الرحیم . همان طور که مسؤولیت انبیای الهی و امامان علیهم السلام ما ارشاد و هدایت جامعه و پرورش عناصری به منظور هدایت جامعه بوده است . در عصر غیبت، حوزه های علمیه پدید آمده اند تا بتوانند جایگاه مناسبی برای انتقال علوم و معارف اهل بیت علیهم السلام به جامعه، باشند . به طور خلاصه، حوزه باید در مقابل شبهات و اشکالاتی که متوجه دین و مسایل دینی است، پاسخگو باشد . در عصر ما، که عصر شکل گیری یک نظام و حکومت اسلامی است، فارغ التحصیلان حوزه، علاوه بر مسؤولیت شناخت و تبیین و تفسیر دین و پاسداری و حمایت از آن اجرای آن، در صحنه جامعه، نیز عهده دارند .
اختلاف نظرهایی در حوزه راجع به ساختار نظام آموزشی حوزه وجود دارد، نظر حضرت عالی در این خصوص چیست؟
حجة الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری: حوزه، تا الآن، در باره ساختار نظام آموزشی، به تناسب شرایط زمانی، اقداماتی انجام داده است . اما امروز باید ببینیم نیازهای جامعه و نیازهای فردی ما چیست؟ کسی که وارد حوزه می شود خودش چه نیازی دارد؟ و جامعه از او چه انتظاراتی دارد؟ و بخصوص نظام اسلامی، از حوزه های ما چه انتظاری دارد؟
آنچه که تاکنون در حوزه های علمیه به عنوان ساختار نظام آموزشی داشته ایم به گونه ای بوده است که همه برنامه ها به یک نقطه ختم می شده و آن اجتهاد بوده است . واقعیت خارج، غیر از آن چیزی است که از نظر ساختار نظام آموزشی در حوزه ها دیده می شود . ما ضرورتی نمی بینیم هر فردی که وارد حوزه می شود، برنامه علمی او الزاما به اجتهاد ختم شود . البته، اجتهاد به عنوان رکن، اساس و پایه در حوزه های ما بوده و همچنان باید با قوت و قدرت باقی بماند، اما تفاوت استعدادها از یک سو و نیازهای بالفعل جامعه از سوی دیگر، ایجاب می کند که ما برنامه هایی برای حوزه هایمان بریزیم و ساختاری برای حوزه ها تنظیم کنیم که پاسخگوی نیازهای امروز جامعه و ده ها سال آینده جامعه ما - که رو به رشد و گسترش و تعالی است - باشد .
وضعیت موجود با همه خوبی هایی که دارد، یک سلسله نقایصی در آن هست که من به یکی از آن ها اشاره کردم . ما، در این حوزه باید افرادی را تربیت کنیم که در سطوح پایین، پاسخگوی نیازهای جامعه باشند; یعنی بعد از آنکه خودشان تا حدودی با معارف اسلامی آشنا شدند، بتوانند پاسخگوی نیاز اجتماع در حد متعارف، باشند . امروز، آموزش و پرورش، دانشگاه ها، وزارتخانه ها و حتی سطوح عالی نظام اجرایی کشور، نیازمند عالمانی هستند که بتوانند پست های کلیدی را با درایت اداره کنند . از رهبری گرفته (که در تعبیرات مقام معظم رهبری بود) تا مسؤولیت های دیگر، باید محصول حوزه ها باشد; یعنی، حوزه ها باید رهبر و افراد دیگری را که در نظام مورد نیاز است، تربیت کنند .
من فکر می کنم اگر ما نظام آموزشی مان را مقطع بندی کنیم و در هر مرحله، بخشی از نیازهای جامعه را پاسخ گو باشیم، توانسته ایم قدم بزرگی را در جهت استفاده درست از این بستر مناسب، برداریم .
یک مقطع بندی عمومی در حوزه باید پیش بینی شود; یعنی، افراد ناگزیزند مجموعه معلوماتی را فرا بگیرند که شاید بخش زیادی از آن آموخته ها هدف اصلی نیست، بلکه وسیله است و به عنوان علوم آلی از آن تعبیر شده و زیر بنای آن اهداف بلند است .
مقطع دوم که شاید بشود اسمش را مقطع «پایه تخصصی » گذاشت، می تواند بخشی از نیازهای ما را پاسخگو باشد .
مقطع سوم، مقطع «تخصصی » است و پایان آن می تواند به اجتهاد ختم شود .
در حقیقت، در مقطع اول می توانیم مبلغانی در حد عموم که با مردم صحبت کنند و مسایل اولیه اسلام را بیان کنند، تربیت کنیم و در مقطع دوم، شاید بتوانیم در حدی، مدرس تربیت کنیم و در مقطع سوم باید بتوانیم علاوه بر تدریس و آشنایی با سطح بالاتری از مسایل اسلامی، محقق و نویسنده و صاحب نظر تربیت کنیم و در مقطع چهارم می توانیم افرادی را در سطح اجتهاد تربیت کنیم .
در اینجا لازم است به نکته ای اشاره کنم . بحثی به نام، بحث کتاب های درسی مطرح می شود که آیا کتاب های موجود در حوزه، مناسبند یا خیر؟ من همین جا عرض کنم که اگر ما برای اجتهاد، برنامه ریزی درستی داشته باشیم، بخشی از همین کتاب های موجود برای آن مرحله، ضروری است و حتی باید کتاب های دیگری را بر آن ها بیفزاییم . آنچه که امروز مشکل حوزه است، این است که، اکثر محصلان و دانش پژوهان به مرحله اجتهاد نمی رسند و چون به مرحله اجتهاد نمی رسند، احساس می کنند که کتاب های موجود، برای آن ها سنگین است و بعضا کل برنامه های حوزه را زیر سؤال می برند، در حالی که اگر ما به مقطع اجتهاد بیندیشیم، حتی کتب موجود، جوابگوی آن مقطع نیست و باید کتبی مستدل تر و متقن تر در کنار این کتب، تدریس شود . ولی برای مراحل دیگر غیر از اجتهاد، هیچ ضرورتی به خواندن این کتب متداول نیست، بلکه می توان در عین حفظ محتوا، در قالبی روان تر تهیه و تدوین کرد .
مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در سفرشان به قم تاکید زیادی بر مباحث کلامی در حوزه کردند . در همین زمینه، به نظر حضرت عالی در نظام آموزشی اولویت ها را باید به چه مسایلی اختصاص داد؟
حجة الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری: ما یک سری اولویت های ثابت داریم که متناسب با عصر و زمان خاصی نیست; یعنی افرادی که وارد حوزه می شوند، در هر حال، بدون دخالت شرایط زمانی، باید با این سلسله امور آشنا شوند . این ها یک سری مسایلی است که اولویت اول ما را تشکیل می دهد و یک سلسله مسایل، تابع تغییرات زمان و شرایط زمانی است . دسته اول عبارتست از مباحث عقیدتی، مسایل اولیه فقهی و مباحث اخلاقی . از این نظر که خود طلبه به عنوان فردی دیندار و تابع شریعت - نه از آن نظر که پاسخگوی دیگران باشد - باید دین را درست باور کرده باشد، حوزه های ما وظیفه دارند این گونه مسایل را به هر طلبه آموزش دهند و هر طلبه موظف به فراگیری این هاست . همچنین در مباحث فقهی نیز، اولیاتی که لازمه عمل فردی است (چه مورد سؤال و پرسش دیگران قرار بگیرد یا نگیرد) جزء اولویت های ثابت است .
دسته دوم مانند لزوم شناخت مارکسیسم است زمانی بود که مارکسیسم در دنیا بسیار مطرح بود . آن روز، وظیفه حوزه ها این بود که با تمام امکانات، بسیج بشوند و در مقابل آن ایستاده و پاسخگو باشند .
باید به دانش پژوهان و کسانی که وارد حوزه های غنی شیعه می شوند، علم مناظره و علم جدل و علم برهان را یاد بدهند که با استفاده از این صناعات بتواند با افرادی که حریم اسلام و مقدسات اسلامی را مورد حمله قرار می دهند، مقابله کنند . بحث داغ امروز در شرایطی که ما زندگی می کنیم، بحث معرف دینی و معرفت بشری است . امروز حوزه های ما باید این معلومات را در بحث های کلامی به دانش پژوهان یاد بدهند تا بتوانند با این مقوله ای که امروز در جامعه مطرح شده و با شبهاتی که پایه های اعتقادی جامعه را مخدوش می سازد، مبارزه کنند .
مدیریت محترم حوزه، تعدادی از رشته های تخصصی از قبیل تبلیغ و تفسیر و کلام را ایجاد کرده و اخیرا شورای محترم انقلاب فرهنگی نیز این رشته ها را به رسمیت شناخته است، به نظر حضرت عالی آیا این رشته ها، پاسخگوی نیازهای جامعه دینی ما هستند یا رشته های دیگری وجود دارد که باید تاسیس شود؟
حجة الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری: رشته های موجود، با همه ارزش و اهمیتی که دارند، به همه نیازهای جامعه پاسخ نمی دهند، لذا، باید رشته های تخصصی دیگری - مثل رشته فقه و قضا - هم ایجاد کنیم; گرچه خود رشته فقه هم می تواند تقسیماتی داشته باشد .
خوب است من در اینجا نکته ای را در مورد رشته فقه، مطرح کنم . درست است که سمت گیری حوزه ها به فقه و اصول است، ولی فقه و اصولی که خوانده می شود فقه و اصول جامع و کاملی نیست; یعنی با شرایط موجود (با عدم مراقبت و عدم کنترل و نظارت) که افراد از دوره سطح وارد درس خارج می شوند، نتیجه مورد انتظار از این مجموعه به دست نمی آید . باید به جای چهار، پنج نفر، صدها نفر، عالم آگاه به مسایل فقهی و فقیه زمان شناس فارغ التحصیل داشته باشیم، ولی متاسفانه این گونه نیست . البته امیدوارم با ایجاد رشته تخصصی فقه، این آرزو، جامه عمل پوشد .
رشته تخصصی دیگر که باید ایجاد شود رشته مذاهب و ادیان است .
در آینده، رشته فلسفه و عرفان و رشته ای به عنوان تربیت مدرس نیز می توانیم ایجاد کنیم .
متون آموزشی حوزه به چه نحوی باید باشد؟ آیا تغییر و تحولی در آن لازم است یا نه؟
حجة الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری: مدت ها این سؤال در حوزه مطرح بوده است . چیزی که از اول عقیده ام بوده و الآن هم بر آن پافشاری می کنم این است که، تا زمانی که ما نتوانیم نظام آموزشی متناسبی در حوزه، پی ریزی کنیم، بحث کردن در مورد متون درسی و تغییر یا عدم تغییر آن، بحث مناسبی نیست . زمانی که مقطع بندی کرده و مراحل مختلف آموزشی را مشخص کنیم، آن نظام آموزشی، متناسب با مقاطع و مراحل مختلف، خود به خود به ما می گوید که در هر مقطع چه کتابی مناسب تدریس است . دست بردن در کتاب های موجود، بدون داشتن هدفی روشن از نظام آموزشی، کار فایده ای است . اگر آن مقاطع مشخص شود، بخشی از کتب موجود نه تنها باید باقی بماند، بلکه لازم است در کنار این کتاب ها، به منظور رسیدن به اجتهاد کتبی عمیق تر برای تحقیق و مطالعه، داشته باشیم .
بخش عمده ای از مشکلاتی که در مورد کتاب های درسی موجود داریم به اسلوب نگارش این کتاب ها برمی گردد . عده ای می گویند: اسلوب کفایه به خاطر پیچیدگی موجود در آن، به گونه ای است که مناسب یک کتاب درسی نیست .
مشکل دیگری که در کتب درسی داریم مربوط به تطوری است که در علوم پیش آمده است، مثلا در مورد علم اصول به خاطر پیشرفتی که در این علم پدید آمده و آرای جدیدی جایگزین آرای گذشته شده است، بسیاری از کتب درسی اصولی، حاوی نظرهایی است که در این زمان، اصلا مورد نظر علما و بزرگان و فقهای ما نیست . که تنها آگاهی از آن ها برای یک بحث تحقیقی و اطلاع از سیر علوم لازم است .
بنابراین، یک سلسله کتب باید به خاطر اسلوبشان، در آن ها تغییر ایجاد شود و یک سلسله کتب به خاطر مطرح نبودن آرا و نظریات مؤلفان آن ها .
اگر بخواهیم تغییری در بعضی از کتب بدهیم، چه کسی این کار را انجام دهد؟
حجة الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری: این طرح عظیم را باید به صورت گروهی انجام داد; زیرا، کار گروهی، محکم تر و قوی تر است . شایسته است برای اصلاح و بازنگری، در هر علمی، کمیته و مجمعی از افراد صاحب فن تشکیل شود و با همفکری و تبادل نظر، محتوای لازمی را که متناسب با آن مقطع آموزشی باشد، مشخص کنند و از آنجا که نوشتن و کیفیت نگارش چیزی غیر از آن دیدگاه علمی است، لذا قدم بعدی آن است که شخصی صاحب قلم، آن محتوا را در قالب زیبا و قلمی رسا ارایه دهد تا در اختیار محصل قرار بگیرد .
نظرتان در باره مشکل «کمبود استاد» چیست؟
حجة الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری: یکی از رشته های که ما به رشته های موجود اضافه خواهیم کرد، رشته «تربیت مدرس » است . ما در وضعیت موجود، ده ها استاد مکاسب، ده ها استاد رسائل و امثال آن داریم که به مرور زمان، مدرس حوزه شده اند .
در مراکز آموزشی دیگر، جایگاه ویژه ای برای تربیت استاد دارند . در حوزه نیز لازم است یا از طریق شیوه سنتی تدریس در ضمن تحصیل صورت گیرد و یا با ایجاد رشته ای به این منظور، اساتید متناسب با متون آموزشی تربیت شوند .
نظرتان در باره نقش استاد در نظام آموزشی و جایگاه آن در روند آموزشی حوزه ها چیست؟
حجة الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری: قوام حوزه و نقش کلیدی و اساسی در حوزه ها، به استاد برمی گردد; یعنی، اگر شما با کسانی که در این حوزه ها تربیت یافته و به مدارجی از کمال و علم و معرفت رسیده اند صحبتی بکنید، خواهید دید که آن ها خودشان را رهین تلاش ها و زحمات استادان خود می دانند . نقش استاد، یک نقش کلیدی است که علاوه بر نقش آموزشی، نقش تربیتی هم بر عهده دارد .
ما ذخایر غنی زیادی را در حوزه های علمیه مخصوصا در حوزه علمیه قم داریم، حضرت عالی به طرح بلندمدت تربیت مدرس اشاره فرمودید ولی اقتضا می کند که ما طرح های میان مدتی برای استفاده از ذخایر کلان موجود در حوزه ها، داشته باشیم . نظر حضرت عالی در مورد ایجاد یک تحول و پویایی عمیق تر در بهره وری علمی از این ذخایر چیست؟
حجة الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری: خوشبختانه با گسترش حوزه های شهرستان ها، قدم مهمی که مدیریت حوزه در شرایط موجود می تواند بردارد (و تا به حال نیز برداشته) این است که از افرادی که زمینه تدریس در آن ها هست، دعوت کند و با اعزام آن ها به حوزه های شهرستان ها از وجود این بزرگواران، که قطعا هر کدام در هر حوزه ای می توانند منشا خدمات فراوانی باشند، استفاده لازم را ببرد . البته، برای موفقیت این طرح مناسب است اساتید درس خارج، شاگردان برجسته خود را به منظور این حرکت ارزشمند تشویق کنند .
منبع: پیام حوزه