شهر یزد که خود یکی از کهنترین شهرهای ایران اسلامی محسوب می‌شود، از نظر بناهای تاریخی یکی از مشهورترین و حیرت‌انگیزترین آثار تاریخی ایران را در خود جای داده است. در کنار مسجد جامع یزد که دارای بلندترین مناره در جهان است و بسیاری دیگر از بناهای تاریخی، این آثار باستانی حیرت‌انگیز نیز یکی دیگر از عمارت‌های ایران باستان و نمونه‌ای بی‌بدیل از معماری ایرانی را به جهانیان معرفی می‌سازد. این بنای شگفت‌انگیز باستانی، در ضلع غربی خیابان امام و در نزدیکی حسینیه‌ی بزرگ محله‌ی فهادان و همچنین در مجاورت مدرسه‌ی ضیائیه که به زندان اسکندر نیز مشهور است (این اثر باستانی در قرن هفتم هجری و به همت حسین رضی ساخته شده است)، قرار گرفته است.
فاصله بقعه دوازده امام یزد از مدرسه ضیائیه بسیار کم بوده و به نظر می‌رسد این دو عمارت تاریخی، شاهد حوادث و اتفاقات تلخ و شیرین تاریخ ایران‌زمین هستند. قبه یا بقعه‌ی دوازده امام یزد از کهنترین بناهای کتبیه‌دار، در سال ۴۲۹ هجری ساخته شده و در سال ۱۳۱۳ به شماره‌ی ۲۰۷ به‌عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بقعه دوازده امام (سمت راست) و زندان اسکندر (سمت چپ)
البته مکان‌های تاریخی دیگری در مجاورت این بنای تاریخی وجود دارند که می‌توان به موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده و خانه لاری‌ها نیز اشاره کرد. معمولا گردشگران بازدید از این بنای تاریخی را همزمان با بازدید از خانه لاری‌ها و موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده در برنامه خود قرار می‌دهند.
تاریخچه‌ی ساخت بقعه‌ی دوازده امام یزد
این بنای تاریخی که به دلیل سبک معماری و حضور کتیبه‌های ارزشمند موردتوجه پژوهشگران معماری قرار دارد، در سال ۴۲۹ هجری قمری بر زمین آتشکده‌ای که متعلق به دوران ساسانیان است، در زمان حکومت ابوجعفر علا الدوله کاکویه دیلمی و به دستور شخص وی و توسط چند تن از سرهنگان او ساخته شده است؛ اما متأسفانه طی گذشت قرن‌ها از تأسیس آن به دلیل بازسازی و مرمت بخش‌های آسیب‌دیده، تغییرات زیادی در ظاهر اولیه‌‌ی بقعه صورت گرفته است. بنا بر نظرات برخی از ایران‌شناسان، ممکن است در این بنا پیکر ابوجعفر علا الدوله که متوفی به سال ۴۳۳ هجری قمری است، در بخشی از ساختمان که قبل از فوت برای خود تهیه کرده بود، مدفون شده باشد. به نقل از مرحوم عباس اقبال امیر مسعود، ابوالنجم بدر و امیر مظفر ابویعقوب، بر روی کتیبه‌ی آهنی دروازه حظیره و همچنین بر روی کتیبه‌ی قبه نام دو تن از سازندگان بقعه که به نظر می‌رسد همان سرهنگان حکومت علا الدوله هستند، نوشته شده است. آن دو تن به نام‌های ابو مسعود بهشتی و ابو یعقوب اسحق، از برادرزاده‌های طغرل سلجوقی بودند که در سال ۴۳۵ هجری قمری توسط دشمن وقت، به اسارت درآمدند. امروزه یکی از محله‌های تاریخی یزد نیز به نام یکی از این سرهنگان نام‌گذاری شده است. متأسفانه علاوه بر قدمت هزارساله‌ی این عمارت، نشست زمین زیر شالوده‌ی این بنای تاریخی باعث ایجاد ترک‌های متعددی بر ساختمان بقعه شده است که نگران‌کننده بوده و همت مسئولان میراث فرهنگی را در حفظ و مرمت این اثر باستانی باارزش می‌طلبد
معماری بقعه
بدنه‌ی بقعه‌ی دوازده امام یزد، یک چهارضلعی است که به هشت‌ضلعی تبدیل شده و گنبد بر روی این هشت‌ضلعی قرار گرفته است. در چهار ضلع عمارت، گوشواره‌هایی قرار دارد که در داخل هر یک از این گوشته‌ها درگاهی مخصوصی تعبیه شده است. روشنایی این بنای تاریخی به دلیل حضور پنجره‌هایی که در هر چهار قسمت بقعه ساخته شده است، صورت می‌پذیرد. ایران شناسان باستان معتقدند که در این بنا مسجدی واقع بوده متعلق به سده‌های دوم و سوم که حضور محراب در این عمارت تاریخی را مصداق ادعای خویش می‌دانند.
نمایی از زیر گنبد و دیواره‌ها
به‌جرئت می‌توان گفت بقعه‌ی دوازده امام یزد به دلیل نوع ساخت که پس از گذشت هزار سال از تأسیس آن همچنان پابرجاست و گوشه‌سازی قبه در تبدیل پلان مربع به دایره در نوع خود بی‌نظیر بوده و به‌عنوان الگویی بی‌بدیل جهت ساخت بناهایی مشابه در معماری ایران مورداستفاده قرار گرفته است. گوشه‌سازی که در گنبد بقعه صورت گرفته است، یکی از کهنترین ترنبه‌های پتکانه در معماری ایرانی است که با قرار گرفتن دوازده ردیف طاقچه بر روی هم که به‌تدریج به سمت جلو ساخته شده‌اند، باعث تکمیل این گوشه‌سازی بی‌نظیر می‌شود. این بنا با مصالح آجری ساخته شده و در تزئینات بنا در داخل، از گچ‌بری اسلیمی با طرحی ساده که بر قسمت جلویی محراب قبه وجود دارد، استفاده شده که زیبایی خیره‌کننده‌ای را برای این مکان به ارمغان آورده است. این گچ‌بری‌های زیبا شباهت بسیاری به گچ‌بری بناهای دوران ایلخانی دارد که به نظر می‌رسد همانند کارهای استفاده‌شده در دوران تیموریان است. در داخل محراب آن، سنگ مرمری وجود دارد که صلوات بر دوازده امام و در انتهای آن از یکی از مشاهیر یزد نام برده شده است.
از ویژگی‌های ورودی بقعه‌ی دوازده امام می‌توان به قوس پیشانی سردر، قاب مستطیلی شکل که ممکن است از کتیبه و نوشتههای مهمی برخوردار بوده باشد و همچنین نوشتههای اطراف در ورودی اشاره کرد. احتمالا تنها راه دسترسی به پشت‌بام استفاده از نردبام باشد چراکه برای این بنای مهم تاریخی هیچ پلکانی که به سمت پشت‌بام هدایت شود، در نظر گرفته نشده است. دیواره‌های قبه از نقاشی و کتیبه‌های رنگی خارق‌العاده‌ای که به خط کوفی نوشته شده است، برخوردار است.
نمایی از گنبد بقعه دوازده امام و مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر)
هنرمندان سازنده‌‌ی این بنای باستانی با کاشی‌کاری معرق که به‌صورت نواری بسیار زیبا در اطراف محراب کار شده است و همچنین با گچ‌بری‌های بی‌نظیر بالای محراب، اثری شگرف را برای آیندگان برجای گذاشته که در نوع خود یگانه و بی‌مانند خواهد بود. یکی از نکات جالبی که در ساخت گنبد وجود دارد حضور آیه‌ی شریفه‌ی آیت‌الکرسی است که به خط کوفی نوشته شده است و زیبایی گنبد را دوچندان می‌سازد. و اما دیگر نکته‌ی قابل‌توجه در مورد کتیبه‌ای است که بر روی آن تاریخ دقیق ساخت بنا و همچنین اسم سازندگان بنا را به خط کوفی و به‌صورت مورق حک شده است. به نظر می‌رسد جنس خطوط کوفی از طلا باشد. در ناحیه‌ی اطراف محراب تا ارتفاعی حدود نیم متر، کاشی‌کاری معرق با طرح اسلیمی که احتمالا مربوط به قرون هشتم و نهم هجری است، به چشم می‌خورد. بر دیوار قبلی قبه و در داخل یکی از اتاق نماهای آن، نوشته‌ای به رنگ مشکی وجود دارد که بر اساس مستندات تاریخی متعلق به ملا زین‌العابدین حیدر و از زمان حکومت محمدشاه قاجار برجای مانده است.
مدرسه ضیائیه (سمت چپ تصویر) و بقعه دوازده امام (سمت راست تصویر)
بر اساس آنچه بیان شد کتیبه‌هایی در ساختمان این بنا وجود دارند که در نوع خود، باعث حیرت و شگفتی بازدیدکنندگان داخلی و خارجی می‌شوند. بر روی این کتیبه‌ها نوشته‌هایی از آیات مختلف قرآن کریم و تزئیناتی از معماری اسلامی ایرانی قرار دارد. به‌عنوان‌مثال می‌توان به کتیبه‌ی کوفی که در قسمت بالای در ورودی شمالی قرار دارد، اشاره کرد که مزین به آیه‌ی ۱۶۳ سوره‌ی مبارکه‌ی بقره است. البته به دلیل قدمت هزارساله‌ی این بنا، متأسفانه بخشی از این کتیبه تخریب شده است. همچنین کتیبه‌ی کوفی که در بالای درگاه قسمت شرقی قرار دارد، آیه‌ی ۶۵ سوره‌ی المومن نقش بسته است که این کتیبه نیز بخشی از آیات حک‌شده‌ی خود را از دست داده است.